آسیب شناسی اقتصادی–تربیتی آموزش در ایران و نگاهی به اسکاندیناوی

پایان هر سال تحصیلی در برخی مدارس ایران با صحنه ای عجیب همراه است: دانش آموزانی که کتاب های درسی خود را به نشانه شادی پاره می کنند، آن ها را به خیابان می ریزند یا با صدای خنده به آتش می کشند. این رفتار، اگرچه در نگاه نخست ممکن است صرفاً تخلیه هیجانات نوجوانانه تلقی شود، اما در واقع نشانه ای تلخ از یک نظام آموزشی فرسوده است که نه تنها نتوانسته احترام به منابع آموزشی را نهادینه کند، بلکه میلیاردها تومان سرمایه ملی را هر ساله بی ثمر به هدر می دهد.

بر اساس آمار رسمی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، در سال تحصیلی ۱۴۰۳–۱۴۰۲ بیش از ۱۴۰ میلیون جلد کتاب درسی برای دانش آموزان چاپ و توزیع شد. این اقدام درحالی است که طبق برآوردهای کارشناسی، هزینه کلی زنجیره تولید و توزیع کتاب های درسی به هزاران میلیارد تومان می رسد. این حجم سرمایه گذاری اما به دلیل ضعف محتوایی، نداشتن کاربرد عملی، حذف جنبه های بصری و تربیتی، و عدم جذابیت، تبدیل به مجموعه ای مصرفی و بی اثر شده است؛ کتاب هایی که نه ارزش بازخوانی دارند، نه ارزش حفظ، و نه نشانی از احترام به علم در آن ها باقی مانده است.

اما در همین زمان، در کشوری همچون سوئد که نخستین کشور بازیافت کاغذ در جهان است و در صنعت چاپ و چوب پیشگام جهانی محسوب می شود، کتاب درسی یک کالای مصرفی نیست، بلکه یک ابزار بلندمدت تربیتی است. در سوئد، یک کتاب درسی ممکن است تا ۱۰ سال میان دانش آموزان استفاده شود. در سال ۲۰۲۳ دولت این کشور تنها برای افزایش ساعات مطالعه کتاب های چاپی و کاهش وابستگی به صفحات نمایش، ۶۸۵ میلیون کرون (حدود ۶۳ میلیون دلار) بودجه اختصاص داد.

تفاوت اصلی اما صرفاً عدد و رقم نیست، بلکه در فلسفه آموزش است. در سوئد، از آغاز مدرسه، تربیت مقدم بر تعلیم است، اما نه در حد شعار، بلکه به صورت ساختاری و روزمره. برنامه های درسی مدارس با دروس عملی و مشارکتی از جمله آشپزی، نجاری، نقاشی، اردوهای آموزشی و مهارت های زندگی همراه است. کودک نه با اجبار، بلکه با علاقه وارد روند آموزش می شود و مدرسه برای او محل زندگی و تجربه ورزی است، نه تنها محلی برای آزمون و فشار روانی.

در این کشور، معلمان پس از تدریس، بیشترین زمان خود را صرف ارزیابی وضعیت یادگیری، تحلیل روانی و اجتماعی دانش آموزان و تدوین راهبردهای آموزشی متناسب با آن ها می کنند. هیچ بخشی از این روند به نمایندگان والدین یا گروهی از اولیا تفویض نمی شود. معلم مرجع مطلق آموزشی و تربیتی است و مسؤول مستقیم موفقیت یا ضعف دانش آموزان محسوب می شود.

ساختار مدرسه به شدت بر آرامش روانی بنا شده است. هیچ منازعه ای میان والدین و مدرسه یا والدین با یکدیگر مشاهده نمی شود، چون نقش ها به دقت و با انضباط تعریف شده اند. دانش آموز نیز در چنین فضایی، بدون اضطراب و تنش، مسیر رشد تربیتی و تحصیلی خود را طی می کند. هرگونه پرخاشگری یا رفتار خشونت آمیز از سوی دانش آموز با گزارش فوری پرستار یا روان شناس مدرسه همراه است و بازرسان شهرداری یا نهادهای حمایتی به سرعت وارد عمل می شوند. در اینجا، انسان درمی یابد که «سیستم» وجود دارد، نه افرادی که به دلخواه روند آموزش را تغییر دهند.

در حالی که در ایران، پایان سال تحصیلی با صحنه هایی تأسف بار همچون کتاب پاره کنی و بی احترامی به منابع آموزشی همراه است، در مدارس سوئد سه روز پایانی مدرسه به پاک سازی، نظافت و زیباسازی فضای آموزشی توسط خود دانش آموزان اختصاص دارد. دانش آموز در کنار معلم، در تمیز کردن کلاس ها، مرتب کردن کتابخانه، شست وشوی میزها و تزیین فضاهای آموزشی مشارکت دارد. نتیجه آن است که حتی اگر از مقابل یک مدرسه دولتی در سوئد عبور کنید، آراستگی، نظم و زیبایی آن چشم رهگذران را جلب می کند. این ها نه توهم و نه آرمان شهرسازی است؛ بلکه نتیجه حضور متخصصان در رأس تصمیم گیری های آموزشی و نهادینه سازی فرهنگ مشارکت پذیر تربیتی از سنین پایه است.

تمام تعامل های آموزشی از طریق اپلیکیشن های رسمی میان والدین و مدرسه پیگیری می شود. والدین فقط در محدوده وظایف تعیین شده نقش دارند و معلمان نیز به طور کامل پاسخگو هستند. حتی سلامت روحی و جسمی دانش آموزان توسط پرستاران مدارس تحت نظارت مستمر قرار دارد. نتیجه این نظم دقیق و اعتماد متقابل، شکل گیری نسلی با مهارت های عملی، زبان های خارجی و توانایی های اجتماعی قوی است.

در مدارس سوئد، تکلیف شب تا پایان دبیرستان وجود ندارد و همه امور درون مدرسه انجام می شود. به جای آن، دانش آموز تا پایان این دوره، حداقل در دو زبان خارجی تبحر دارد و در زمینه هایی نظیر آشپزی، امور خانه، مکانیک سبک و نقاشی از استانداردهای کاربردی زندگی برخوردار است.

در نقطه مقابل، آموزش وپرورش ایران همچنان اسیر الگوی آزمون محور، تمرکز بر محفوظات و حذف مهارت های زندگی از برنامه رسمی است. خانواده ها برای نجات فرزندان خود از این ساختار ناکارآمد به مدارس خصوصی پناه می برند و سالانه هزینه هایی تا چند صد میلیون تومان می پردازند؛ درحالی که در سوئد، کیفیت آموزش در مدارس دولتی از خصوصی بالاتر است و هیچ مدرسه ای مجاز به دریافت شهریه نیست. دولت تمام هزینه های آموزش را می پردازد، حتی برای مدارس غیر دولتی، و مدارس خصوصی به معنی مرسوم آن در ایران، عملاً وجود ندارند.

در سوئد، آموزش در خدمت انسان است، نه بالعکس. همه ساختار کشور در خدمت آموزش است و آموزش وپرورش هرگز در خدمت قدرت یا رانت نیست. در ایران اما، هزینه های سرسام آور کنکور، کلاس های تقویتی، رقابت سازی کاذب و آموزش نابرابر باعث شده است که آموزش عملاً به کالایی لوکس تبدیل شود.

محمدرضا یوسفی، نویسنده و پژوهشگر حوزه کودک، در گفت وگویی عنوان می کند: «کتابی که پاره می شود، نه تنها کاغذ نیست که پاره می شود، بلکه بخشی از آموزش و سرمایه ملی ماست».

اگر آموزش وپرورش ایران بخواهد از این چرخه ناکارآمد بیرون بیاید، باید از مسیر «اصلاح کتاب» به سمت ساختار تربیتی و سیستم سازی منسجم حرکت کند. اصلاح آموزشی نه در جلد کتاب، بلکه در محتوا، روش و تربیت آغاز می شود.

منابع:

1. Government of Sweden – Investing in Textbooks and Reading Culture

2. عصر ایران– نقد رفتارهای دانش آموزان و کتاب های درسی

3. Daily Northern Europe – Textbook Reuse & Education Budget Challenges in Sweden