تجمع نیترات وخطرات آن

از حدود 10 هزار سال پیش انسان‌ها شروع به کشاورزی کردند. به مرور و به علت کشت و کار پیوسته باروری خاک‌ها کاهش یافت. از طرف دیگر افزایش تدریجی جمعیت سبب شد تا محصولات تولیدی کشاورزی سنتی در آن روزگار که فقط از بقایای گیاهی به‌عنوان تنها عامل حاصلخیزی خاك استفاده می‌کرد برای پاسخ به نیاز رو به گسترش آدمی کافی به نظر نرسد. پس از انقلاب صنعتی و ورود ابزار جدید به صنعت کشاورزی، پیشرفت علم گیاه‌شناسی و شیمی هم موجب درك بهتر از نیازهای تغذیه‌ای گیاهان شد. در اواسط قرن 19 میلادی نخستین کارخانجات کودشیمیایی به منظور تولید کودهای نیتروژن‌دار، فسفری و پتاسیمی در اروپا و آمریکا ایجاد شدند. در نیمه دوم قرن بیستم استفاده از کودهای‌شیمیایی گسترش بیشتری یافت و سبب افزایش چشمگیر در عملکرد محصولات کشاورزی (تا 50 درصد) شد. اما همین افزایش معنا‌دار در تولید محصولات به قیمت آلودگی آب و خاک و تهدید سلامتی بشر به دست می‌آمد. 

به‌طورکلی کود‌های نیتروژن‌دار می‌تواند سبب تحریک رشد رویشی گیاهان شود؛ یعنی ایجاد پیکره بزرگ‌تر در زمان کوتاه‌تر این موضوع در مورد سبزی‌های برگی که نیترات (NO3) در قسمت خوراکی آنها به میزان زیاد تجمع می‌یابد بسیار بااهمیت است، در میوه‌ها نیترات کمتری تجمع پیدا می‌کند و در ﺳﺒﺰی‌هایی ﮐﻪ از رﯾﺸﻪ، ﭘﯿﺎز و ﻏﺪه‌ﻫﺎی آنها اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽ‌ﺷﻮد تجمع نیترات متغیر است؛ مثلا ﺗﺮﺑﭽﻪ، ﺷﻠﻐﻢ و ﭼﻐﻨﺪر از ﺗﺠﻤﻊ ﻧﯿﺘﺮاﺗﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮی ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ. پس از دیدگاه تولید، کاربرد کود‌های نیتروژن‌دار از جمله نیتراتی مفید و افزاینده به نظر می‌رسد اما مشکل اینجاست که منابع نیترات از ریشه‌ها به‌صورت یکسویه به سمت برگ‌ها حرکت می‌کند و پس از برطرف شدن نیاز گیاه به نیتروژن آنچه باقی می‌ماند درون برگ‌ها تجمع می‌یابد.

البته نیترات به‌تنهایی یک ماده سمی برای بدن انسان محسوب نمی‌شود، اما پس از متابولیسم نیترات، فرم کمتر اکسیده شده نیتروژن یعنی نیتریت (NO2) ایجاد می‌شود که می‌تواند با گروه‌های آمین‌ها ترکیب شده و تشکیل ترکیبات نیتروزآمین بدهد که ماده‌ای سرطان‌زا برای بدن محسوب می‌شود. علاوه بر این نیتریت، خطر ابتلا به بیماری مت‌هموگلوبین (Methmoglobinemia) را افزایش می‌دهد. ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدن ﺧﺎك در اﮐﺜﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﯾﺮان و ﻋﺪم اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﻮدﻫﺎی آﻟﯽ سبب ﺷﺪه ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن خاک ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ برای رﺷﺪ رﯾﺸﻪ گیاهان ﻧﺪاﺷﺘﻪ باشد که همین موضوع باعث اﻓﺖ ﻋﻤﻠﮑﺮد می‌شود. بنابراین ﮐﻮدﻫﺎی نیتروژن‌دار ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع ﺧﺎك و ﻣﺤﺼﻮل، هر سال ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺸﺎورزان ﻗﺮار ﻣﯽ‌ﮔﯿﺮد. استفاده از کود‌های نیتروژن‌دار نیتراتی در ایران بسیار رایج است؛ به‌عنوان مثال کود اوره به دلیل ارزان‌قیمت بودن به میزان زیادی در مناطق مختلف کشور از جمله نواحی شمالی مورد استفاده کشاورزان قرار می‌گیرد. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﯿﺘﺮات علاوه بر اینکه ﯾﮏ ﮐﻮدﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ است، ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺗﻬﺪﯾﺪﮐﻨﻨﺪه ﺳﻼﻣﺖ اﻧﺴﺎن و ﻣﺤﯿﻂ زیست کشور نیز مطرح است. 

براساس آمار نرخ رشد انواع سرطان در ایران نگران‌کننده است. پس باید حتما برای تهیه محصولات کشاورزی سالم‌تر چاره‌ای اندیشیده شود. برای ﮐﺎﻫﺶ ﺗﺠﻤﻊ ﻧﯿﺘﺮات در اﻧﺪام‌های ﻣﺼﺮﻓﯽ ﮔﯿﺎﻫﺎن روش‌هایی وجود دارد که از آن جمله عبارتند از: آزمون خاک برای کوددهی، رعایت نسبت‌های کودی، تقسیط کود، محلول پاشی کود‌های نیتروژن‌دار، جایگزینی ﮐﻮدﻫﺎی آﻣﻮﻧﯿﺎﮐﯽ به جای ﮐﻮدﻫﺎی ﻧﯿﺘﺮاﺗﯽ، اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﻮدﻫﺎی نیتروژن‌دار ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻮﮔﺮدی، رعایت تراکم کشت (کشت با ترکم بالا سبب تجمع نیترات می‌شود)، برداشت محصولات در ساعت‌های بعدازظهر، استفاده از منابع جایگزین کودی مثل کشت گیاهان خانواده لوبیا برای بهبود وضعیت نیتروژن خاک، استفاده از کمپوست و قارچ‌های ﻣﯿﮑﻮ رﯾﺰا، ﮐﺎﻫﺶ ﻣﺼﺮف ﮐﻮدﻫﺎی ازﺗﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻧﯿﺘﺮات ﭘﺎی ﺑﻮﺗﻪ یا ﮐﺎﻫﺶ ﻣﯿﺰان ﻣﺼﺮف کود در ﻓﺼﻮل ﺳﺮد ﺳﺎل، ﻋﺪم ﺑﺮداﺷﺖ در روزﻫﺎی اﺑﺮی، ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ زﻣﺎن ﻧﮕﻬﺪاری و اﻧﺒﺎر ﺳﺒﺰی‌ها در دﻣﺎی ﭘﺎﯾﯿﻦ، ﺟﻬﺖ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺘﺮﯾﺖ در ﮔﯿﺎه، اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻨﺎوب کشت و عدم ﻣﺼﺮف ﺑﺮگ‌های بیرونی ﮐﺎﻫﻮ و ﮐﻠﻢ ﯾﺎ دﻣﺒﺮگ ﺑﯿﺮوﻧﯽ و ﺳﺎﻗﻪ‌ﻫﺎ (مکان ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺗﺠﻤﻊ ﻧﯿﺘﺮاﺗﯽ) و استفاده از میوه‌های کوچک‌تر یا متوسط با رنگ روشن‌تر. 

این روش‌ها و نحوه استفاده از آنها می‌تواند توسط مراکز تحقیقات کشاورزی و دانشگاه‌ها به کشاورزان در سطح محلی منتقل یا به‌صورت طرح‌های بزرگ‌تر استانی یا حتی کشوری اجرا شود. البته در سال‌های اخیر اطلاع‌رسانی رسانه‌ای افزایش یافته که خود یک قدم مثبت در جهت بهبود سلامت شهروندان است.

* کارشناس کشاورزی