آیا تغییر بزرگی در آینده برای بازار گاز اوراسیا در پیش است؟

به نظر می‌رسد، نوسانات اخیر قیمت نفت در بازارهای جهانی و تاثیر کاهش تقاضا بر قیمت آن به بازار گاز طبیعی سرایت کرده است. در همین ارتباط به نظر می‌رسد ترکمنستان که ذخایر قابل‌توجهی از گاز طبیعی را در اختیار دارد، قربانی این کاهش تقاضا باشد، چرا که دو خریدار عمده گاز طبیعی این کشور اخیرا اعلام کرده‌اند، واردات گاز از ترکمنستان را متوقف خواهند کرد، چنانچه‌ این مسئله به حقیقت بپیوندد، معنای آن این است که تنها خریدار گاز این کشور چین خواهد بود و این موجب وابستگی هرچه بیشتر عشق‌آباد به پکن خواهد شد.

در این بین پروژه احداث خط لوله انتقال‌گاز ترکمنستان به هند و پاکستان از طریق افغانستان می‌تواند این وابستگی را کاهش دهد. هرچند با وجود اخبار پراکنده‌ای که از احداث این خط لوله در ماه‌های اخیر به گوش می‌رسد، محقق شدن این پروژه با، توجه به عدم وجود ثبات سیاسی، اقتصادی و امنیتی در افغانستان بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد. گفتنی است، با وجود اینکه ترکمنستان از حیث ذخایر گاز طبیعی چهارمین کشور دنیا به شمار می‌رود، اما به‌دلیل عدم وجود زیرساخت‌های لازم نظیر خط لوله‌های مناسب به منظور صادرات گاز این کشور و همچنین عدم دسترسی ترکمنستان به دریاهای آزاد صادرات گاز، این کشور با مشکلات عدیده‌ای مواجه شده است.

بد نیست اشاره کنیم که در حال حاضر تنها خط لوله فعالی که ترکمنستان را به بازارهای جهانی گاز متصل می‌کند، خط لوله‌ای است که شرکت ملی نفت چین در سال 2009 به منظور صادرات گاز طبیعی این کشور به میزان سالانه 55 میلیارد مترمکعب به چین تا انتهای سال 2015 میلادی است. به عقیده ناظران، وابستگی عشق‌آباد به پکن، می‌تواند بر وضعیت سیاسی ترکمنستان که همواره از جمله کشورهای بی‌طرف در جهان به شمار می‌رود، تاثیر قابل توجهی داشته باشد که از جمله می‌توان به احتمال ضعیف‌شدن موقعیت سیاسی قربان قلی‌قربان‌دردیف در نظام سیاسی بسته این کشور که به اعتقاد فعالان حقوق بشر از جمله کشورهای سرکوبگر به شمار می‌رود، اشاره کرد.

نگرانی‌های ترکمن‌ها زمانی افزایش یافت که بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت ایران به تازگی اعلام کرد، تهران دیگر قصد ندارد از ترکمنستان گاز خریداری کند و به جای آن تصمیم دارد با اتکا به منابع‌گازی عظیم خود نیازش را به گاز طبیعی برطرف کند. در این حین مقامات رسمی شرکت گازپروم روسیه نیز به احتمال لغو قرارداد واردات گاز از کشورهای آسیای میانه خصوصا ترکمنستان و ازبکستان اشاره کرده‌اند. این نکته را نباید از نظر دور داشت که ایران و روسیه دو خریدار عمده گاز ترکمنستان خود از تولید‌کنندگان عمده گاز در جهان به شمار می‌روند و به‌هیچ عنوان نمی‌توان به آنها به‌عنوان مشتریان ثابت و همیشگی نگریست، این موضوع البته به دلیل حجم قابل‌توجه گاز وارداتی این دو کشور از ترکمنستان که میزان آن 20 میلیارد مترمکعب تخمین زده می‌شود، در مقایسه با چین که همواره علاقه‌مند به خرید گاز با قیمت پایین‌تری است از چشم مقامات ترکمن دور ماند چرا که این حجم از صادرات گاز درآمد قابل توجهی را نصیب عشق‌آباد می‌کند. حال با کاهش اشتیاق ایران و روسیه برای خرید گاز از ترکمنستان، این کشور موقعیت خود را در مقابل چین به‌عنوان تنها خریدار گاز این کشور بسیار ضعیف می‌بیند.

سوالی که در این بین مطرح شده این است که ادعای ایران برای اتکا به منابع گازی خودش تا چه‌حد می‌تواند واقعیت داشته باشد؟ به عقیده بسیاری از کارشناسان حوزه انرژی، وزیر نفت ایران در مورد توانایی این کشور در استفاده از منابع گازی خود بزرگ‌نمایی کرده است. شکی نیست که ایران به‌شدت در پی تقویت زیرساخت‌های خود برای تامین نیاز داخلی و صادرات گاز طبیعی به بازارهای جهانی است، اما به نظر می‌رسد، سخنان اخیر وزیر نفت این کشور برای ایجاد قدرت چانه‌زنی به منظور خرید گاز ارزان‌تر از ترکمنستان است.

آنچه در این میان قطعی به نظر می‌رسد، عزم مسکو برای قطع واردات گاز از ترکمنستان است. با توجه به وجود بزرگ‌ترین ذخایر گاز طبیعی دنیا در روسیه و تولید حجم قابل توجهی گاز توسط این کشور به نظر نمی‌رسد مسکو دیگر نیازی به واردات گاز از ترکمنستان احساس نمی‌کند، مگر آنکه مقامات عشق آباد تخفیف قابل توجهی در قیمت گاز صادراتی‌شان به روسیه قائل شوند. نکته دیگر در این میان عدم نگرانی روس‌ها از حضور چین در آسیای میانه به‌عنوان تنها خریدار گاز از کشورهای این منطقه است.

حال به نظر می‌رسد، پس از این اخبار ناخوشایند برای ترکمن‌ها و دور از ذهن بودن احداث خط لوله اتصال گاز ترکمنستان از طریق دریای‌خزر به اروپا به دلیل اختلافات عرضی کشورهای حوزه خزر در تعیین محدوده آب‌های ساحلی‌شان، تنها امید این کشور به افتتاح پروژه تاپی است. در آخرین گفت‌وگو قربان‌قلــی بردی‌محمــداف رییس‌جمهوری این کشور در شورای ریش‌سفیدان در 29 اکتبر سال جاری اعلام کرد که انتظار دارد پروژه تاپی تا سال 2017 عملیاتی شود.

گفتنی است، این پروژه با حمایت بانک توسعه آسیا در حال انجام است و این بانک از مهندسان بریتانیایی برای انجام مطالعات امکان‌سنجی این پروژه استفاده می‌کند. نکته‌ای که در این میان نباید از آن غافل شویم آن است که بسیاری از کارشناسان و فعالان بازار انرژی به دلیل اینکه بخشی‌ از این خط لوله از افغانستان ناامن و جنگ زده می‌گذرد به اندازه رییس‌جمهور ترکمنستان نسبت به زمان راه‌اندازی این پروژه امیدوار نیستند.

مشکل دیگری که وجود دارد آن است که احداث خط‌لوله‌ای در این مقیاس به سرمایه‌گذاری وسیع و یک توزیع‌کننده مطمئن و قابل اعتماد برای تزریق گاز در این خط لوله نیاز دارد. در همین ارتباط لورن روسکاس، کارشناس نفت و گاز در یک موسسه مشاوره در لندن می‌گوید: جذب چنین حجم وسیعی از سرمایه‌گذاری توسط شرکت دولتی ترکمن گاز که از اعتبار قابل‌توجهی در میان سرمایه‌گذاران بهره‌مند نیست، بسیار دور از ذهن به نظر می‌رسد.

تاکنون شرکت‌های شورون، اگزون موبیل، توتال و پتروناس مالزی به حضور و سرمایه‌گذاری در پروژه احداث خط لوله‌تاپی ابراز علاقه کرده‌اند که این علاقه‌مندی به دلیل عدم علاقه عشق‌آباد به انعقاد قرارداد‌های شراکتی با این شرکت‌ها عقیم مانده است. روسکاس در رابطه با همین موضوع به وب‌سایت اوراسیا می‌گوید: در حال حاضر، هیچ نشانه‌ای مبنی بر علاقه ترکمنستان به صدور اجازه دسترسی به گاز این کشور در چارچوب پروژه تاپی نشان نداده است.

نکته جالب توجه در این میان ابراز نگرانی مقامات هندی از احداث این خط لوله است. اگرچه احداث خط لوله تاپی منافع زیادی برای هند که در آن تقاضا برای انرژی از عرضه آن بسیار بیشتر است، در بر دارد، اما عبور این خط لوله از پاکستان، دهلی نو را نگران کرده است. نگرانی اصلی مقامات هندی به دلیل است که پاکستان از وجود این خط لوله و نیاز هند به گاز صادر شده از طریق آن برای بهره‌برداری‌های سیاسی سوءاستفاده کند. کارشناسان هندی حوزه انرژی در این میان به منظور اجتناب از چنین وضعیتی پیشنهاد استفاده از دریا را برای واردات انرژی به جای استفاده از خط لوله تاپی مطرح می‌کنند.

در مقابل پاکستان بیشتر علاقه‌مند است تا گاز مورد نیازش را از ایران وارد کند تا از طریق خط لوله تاپی. در همین ارتباط، رسانه‌های پاکستانی در 31اکتبر گزارش دادند که دو کشور بر سر انعقاد قراردادی به منظور صدور گاز ال ان جی از ایران به پاکستان به توافق رسیدند. گفتنی است، اگرچه عملی شدن این توافق به دلیل تحریم‌های بین‌المللی که تهران به دلیل فعالیت‌های هسته‌ای خود با آن درگیر است، در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته ولی مقامات ایرانی مصمم هستند تا با برطرف شدن تحریم‌ها بتوانند هرچه سریع‌تر این پروژه را عملیاتی کنند.

در انتها باید گفت فارغ از روابط انرژی محور مسکو – عشق‌آباد که عمدتا بر محور خرید گاز ارزان از ترکمنستان توسط روسیه و سپس فروش آن با قیمتی به مراتب بالاتر به کشورهای اروپایی استوار است، فروپاشی روابط نسبتا موفق ایران و ترکمنستان در زمینه انرژی و گاز طبیعی به طور حتم بازار گاز طبیعی در آسیای میانه را تحت تاثیر خود قرار خواهد داد.