تناقضات سمی

در طبیعت گونه‌های مختلفی هستند که عادت‌های تغذیه‌ای متفاوتی دارند. برهم‌کنش این رابطه‌ها زنجیره غذایی را می‌سازد. انسان در رأس زنجیره غذایی قرار دارد و از تمام منابع طبیعت برای رشد خود و فرزندانش بهره می‌برد. در یک اکوسیستم بدون دخالت انسان نوعی تعادل بین انواع گونه‌های ساکن ایجاد خواهد شد؛ یعنی جمعیت گونه‌های مختلف کنترل می‌شود. به‌عنوان مثال، کل اعضای یک خانواده در اثر حمله گروهی دیگر از بین نمی‌روند. انسان به دلیل هوشمند بودنش شروع به بهره‌کشی شدید از منابع طبیعی کرد که این خود سبب تغییر این تعادل‌ها شد. از بین بردن جنگل‌ها برای توسعه کشاورزی باعث حذف شکارچیان طبیعی گونه‌های آفت شده در نتیجه و در نبود فشار حذف‌کننده شکارچی، برخی از آفت‌ها طغیان می‌کنند و بخشی از محصول از بین می‌رود.

تا زمانی که جمعیت بشر کم بود خسارت‌ها قابل مدیریت بود اما با افزایش جمعیت نیاز به غذا بیشتر شد و آفات و بیماری‌های گیاهی باید بهتر و قوی‌تر کنترل می‌شدند. در واقع هدف نهایی حذف گونه‌های آفت است زیرا آنها برای به دست آوردن منابع‌ غذایی با ما در حال رقابتند. پیشرفت علم شیمی ابزاری برای حذف آفات و بیماری‌ها از مزرعه در اختیار آدمی قرار داد. در سال 2006 و 2007 حدود 5/2 میلیون تن سم در دنیا مصرف شد که 40 درصد آن سموم گیاهی، 17 درصد آن حشره‌کش و 10 درصد آن قارچ کش بوده است.

پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا سال 2019 میلادی بازار جهانی سموم درآمدی 52 میلیارد دلاری خواهد داشت. میزان مصرف سم در کشور‌های مختلف متفاوت است، در ایالات متحده آمریکا حدود یک، در چین 5، در انگلستان 5/1، در کامرون 6/5 و در ژاپن و ایتالیا حدود 2/7 کیلوگرم سم به ازای هر هکتار زمین قابل کشت استفاده می‌شود. میزان مصرف سموم شیمیایی در ایران دقیقا مشخص نیست اما میزان تولید و واردات این ترکیبات در سال 1391 کمی بیش از 20 هزار تن (20450 کیلوگرم) بوده است. در مورد میزان مصرف سموم کشاورزی در کشور نظریات متناقضی وجود دارد. محمدعلی باغستانی میبدی، رییس سازمان حفظ نباتات کشور می‌گوید: «میزان استفاده از سموم کشاورزی در کشور 44 درصد از میانگین جهانی کمتر است؛ میزان ماده مؤثر درسموم مصرفی ایران در هر هکتار، 562 گرم است که این شاخص در جهان یک هزارگرم است.»

به گفته وی عمده نگرانی‌ها در زمینه سموم، در سبزی و صیفی‌جات است. از طرف دیگر، به گفته بهنام امیری، رییس دانشکده علوم زراعی دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی ساری مصرف سرانه سم هر ایرانی 400 گرم تخمین زده می‌شود که به گفته وی ایران به لحاظ مصرف سرانه سم و آلودگی آب کشاورزی در دنیا در رتبه اول قرار دارد. به نظر می‌رسد، دلایلی برای این تناقضات وجود دارد. نسبت استفاده از سم و همچنین انواع کود در نواحی مختلف ایران متفاوت است، قسمت‌های شمالی ایران به علت اقلیم مناسب و وجود منابع آب در دسترس به میزان بیشتر، قطب تولید انواع محصولات کشاورزی است و استفاده از نهاده‌هایی مانند سموم و کود با نرخ بالاتر در آن نواحی رواج دارد.

حدود 50 درصد سم و کود تولیدی کشور در استان‌های مازندران و گلستان مصرف می‌شود و نگاه به آمار گسترش انواع سرطان نشان می‌دهد که نرخ شیوع این بیماری به‌ویژه انواع سرطان دستگاه گوارش در قسمت‌های شمالی ایران مثلاً استان مازندران بالا است. مشکل دیگر استفاده از نهاده‌های غیر‌استاندارد است. 90 تا 95 درصد سموم مصرفی کشور از هند و چین وارد می‌شود که شاید کیفیت محصولات تولیدی آنها به اندازه کشور‌های پیشرفته و صنعتی نباشد.

ترویج روش‌های کشاورزی صحیح و مبارزه با آفات و بیماری‌ها به منظور ارتقای آگاهی علمی مصرف نهاده‌ها یکی از راهکارهاست که باید در برنامه‌ریزی‌های کلان کشور گنجانده شود. استفاده از تجربه دیگر کشور‌ها یکی دیگر از توصیه‌هاست. میزان استفاده از سموم حشره‌کش در آمریکا در حال‌حاضر نصف میزان مصرف در سال 1980 میلادی است. در مزارع ذرت آمریکا به دلیل استفاده از ارقام مقاوم تراریخته میزان کاهش از این هم بیشتر بوده است. به هر حال مدیریت دقیق و ترویج روش‌های کشاورزی ارگانیک و پایدار همگی می‌تواند به استفاده بهینه از انواع نهاده‌ها از جمله سموم منتهی شود.

* کارشناس کشاورزی