رانت‌هایی که بر باد می‌رود

یکی از سیاست‌های مهمی که از ابتدای دولت یازدهم بر آن تاکید شد، سیاست تک‌نرخی شدن ارز بوده است. ارز در بازار ایران نقش تعیین‌کننده‌ای دارد و بسیاری از موازنه‌های اقتصادی در کشور را رقم می‌زند. در ابتدای سال‌جاری با آنکه کمتر از دو سال از آغاز به کار دولت یازدهم می‌گذرد و انتظار می‌رفت که در سال‌جاری دولت این سیاست را اعمال کند، ولی‌الله سیف رییس بانک مرکزی در ابتدای سال اعمال این سیاست را بعید دانست اما دیر یا زود بحث تک‌نرخی شدن ارز شکل عملیاتی به خود خواهد گرفت.  آنطور که قانون برنامه پنجم توسعه تکلیف کرده نظام ارزی کشور باید شناور مدیریت شده و نرخ ارز با توجه به حفظ دامنه رقابت‌پذیری در تجارت خارجی و با ملاحظه تورم داخلی و جهانی و همچنین شرایط اقتصاد کلان ازجمله تعیین حد مطلوبی از ذخایر خارجی تعیین شود. اما این سیاست اجرایی نخواهد شد مگر آنکه ارز در بازار به نرخ واحد برسد چراکه طی سال‌های گذشته نظام ارزی کشور شاهد چندنرخی بودن ارز بوده و سیاست‌های مختلف در راستای تک‌نرخی کردن این بازار تاکنون به نتیجه نرسیده است.  

نوسانات شدید ارزی طی سال‌های قبل موجب شد تا دولت یازدهم بعد از روی کار آمدن یکی از اهداف اقتصادی خود را مدیریت بازار ارز تعیین کند و در این راستا هم تا حدودی موفق شد البته موید این موضوع کاهش تکانه‌های ارزی در سال 93 است. قیمت دلار در سال 93 روندی با ثبات نسبی را طی کرد و بانک مرکزی از این موضوع به‌عنوان یکی از دستاوردهای خود نام می‌برد، این در حالی است که برخی از تحلیلگران اقتصادی معتقدند با توجه به وضعیت قیمت نفت در سال 94، دولت باید با اقدامات هوشمندانه و مدبرانه از هرگونه تلاطم شدید ارزی در سال آینده جلوگیری کند. به هر حال دولت تلاش کرده با افزایش پله‌پله قیمت ارز مرجع، تفاوت میان قیمت ارز در بازار آزاد و نرخ دولتی را کاهش دهد و به سمت تک نرخی شدن قیمت ارز حرکت کند. در گزارش پیش‌رو تلاش کردیم تا نظر کارشناسان را درباره تک‌نرخی شدن قیمت ارز و نقش آن در اقتصاد را بررسی کنیم.

***

بهمن آرمان:
مکانیسم بازار برای تک نرخی شدن ارز پاسخگو نیست

بهمن آرمان، کارشناس اقتصادی معتقد است که در شرایط فعلی تک نرخی شدن ارز کار شدنی نیست و برای عملیاتی شدن ارز تک نرخی، مکانیسم بازار باید این امکان را ایجاد کند.

با توجه به اینکه هدف دولت از ابتدای دولت یازدهم تک نرخی کردن ارز بوده و دیر یا زود این بحث را عملیاتی می‌کند ارزیابی شما از این اتفاق چیست؟

تک نرخی شدن ارز در اقتصاد ایران که دارای تنش‌های سیاسی بالایی است و سیستم بانکی آن در رابطه مستقیم با سیستم بانک جهانی نیست و از این منظر عرضه ارز به بازار نیز به دلیل کاهش قیمت نفت فراهم نیست و فضای کسب‌و‌کار نیز متناسب با تولید پیش نمی‌رود و حمایتی از تولید نمی‌شود، تک‌نرخی شدن ارز در شرایط فعلی به سود اقتصاد ایران نیست و اساسا کار شدنی نیست. تک نرخی شدن ارز شرایط خاص خود را می‌طلبد که مکانیسم‌های عرضه و تقاضا باید آن را تعیین کنند که متاسفانه ما دارای آن شرایط نیستیم. بنابراین در شرایط فعلی که اختلاف نرخ ارز رسمی و ارز دولتی وجود دارد این یک امتیاز برای صادر‌کنندگان است تا ارز خود را با نرخ بالاتری بفروشند.

راهکاری که دولت در این رابطه می‌تواند در دستور کار خود قرار دهد این است که زمینه‌ای فراهم کند تا امکان خرید ارز ناشی از صادرات متناسب با نرخ تورم سالانه از صادرات باشد. نگه داشتن نرخ ارز در سطح فعلی با توجه به نرخ تورم بالا و هزینه تمام شده کالاهای تولیدی داخلی برای صادر‌کنندگان مقرون به صرفه نیست. ما روزبه‌روز حاشیه برتری خود و جایگاه خود را در بازار جهانی از دست می‌دهیم.

بنابر صحبت‌های شما، پس می‌توان گفت که تک نرخی شدن در شرایط فعلی به نفع اقتصاد ما نیست؟

نه به نفع اقتصاد ماست و نه کار شدنی است.

حال اگر قرار بر عملیاتی شدن این تک نرخی شدن باشد چه شرایطی باید فراهم شود تا بتوان آن را اعمال کرد؟

به هر حال باید مکانیسم بازار حاکم شود، ولی مکانیسم بازار در ایران فراهم نیست.

منظور از مکانیسم بازار در این بحث چیست؟

مکانیسم بازار به این معناست که اگر کسی نیاز داشت که 100 میلیون دلار از بازار آزاد ایران تامین کند، این امکان برای او فراهم باشد. درحالی‌که در شرایط فعلی اگر کسی بخواهد بالای 10 میلیون در بازار جمع کند این امکان را ندارد چه رسد به رقم‌های بالاتر.

روندی که دولت در این مدت دنبال کرده افزایش نرخ ارز مرجع و مبادله‌ای است، آیا در این روند و افزایش تناوبی ارز مرجع و مبادله‌ای دولت می‌تواند کم‌کم به هدف تک نرخی شدن ارز برسد و این روند مناسبی است؟

بله بدون شک این روند مناسبی است. دولت مدتی است که قیمت ارز مرجع را اصلاح کرده و به رقم 2هزار و 850 تومان رسانده است. در آن زمان پیشنهاد من 3 هزار تا 3 هزار و 200 تومان بود که اگر دولت این کار را بکند هم از تولید حمایت خواهد کرد و هم تفاوت میان نرخ دولتی و نرخ آزاد تفاوت اندکی خواهد بود.

پس در آن شرایط می‌توان بحث تک نرخی شدن را اعمال کرد؟

بله صددرصد شرایط در آن زمان فراهم خواهد بود.

حمید میرمعینی:
با تک‌نرخی شدن ارز رانت‌ها از بین می‌رود

حمیــد میـــرمعینی، کــارشناس اقتصادی معتقد است که با تک‌نرخی شدن ارز تحولات بسیار مثبتی در اقتصاد روی خواهد داد و بحث رانتی که اکنون وجود دارد دیگر بی‌معنا خواهد بود.

با توجه به سیاست تک‌نرخی شدن ارز که در دستور کار دولت قرار دارد و دیر یا زود آن را عملیاتی خواهد کرد، ارزیابی شما از این اتفاق چیست و فکر می‌کنید که در اقتصاد ایران چه شرایطی پس از اعمال آن ایجاد خواهد شد؟

صد‌درصد این اتفاق بسیار مثبتی برای اقتصاد ایران است و ما امیدواریم که دولت این سیاست را اعمال کند. مهم‌ترین اتفاقی که با عملیاتی کردن تک‌نرخی شدن ارز اتفاق می‌افتد این است که سرمایه‌گذاری‌های خارجی با ریسک پایین‌تری نسبت به نوسانات نرخ ارز وارد بازار سرمایه‌گذاری می‌شوند. اما برای عملیاتی شدن تک‌نرخی باید بستر‌های لازم فراهم شود. این بستر‌بخشی بر‌می‌گردد به درآمدهای دولت که بتواند نرخ‌های ارزی را جبران کند. نباید کمبود ارز در شرایط تک‌نرخی شدن وجود داشته باشد و به اندازه تقاضا ارز باید در بازار قابل دسترسی باشد که این امر نیز باید به واسطه برداشتن تحریم‌ها و تقویت درآمدهای ارزی دولت که عمده‌ترین فعال اقتصادی است فراهم شود. اگر این امکان فراهم شود مولفه نقش تغییرات نوسان ارزی بر تورم از بین می‌رود و مانند گذشته نوسان بازار ارز نمی‌تواند بر مقوله تورم اثرگذار باشد.

به هر حال تورم با تک‌نرخی شدن ارز و مدیریتی که دولت بر نرخ ارز اعمال خواهد کرد نمی‌تواند از این بازار تاثیر بگیرد. از سویی برنامه‌ریزی‌های شرکت‌های تولیدی هم می‌تواند براساس نرخ تثبیت شده تک‌نرخی باشد و برنامه‌ریزی‌های بلند‌مدت در بنگاه‌های اقتصادی صورت بگیرد و در آخر مهم‌ترین اتفاقی که می‌افتد این است که تفاوت نرخ ارز در بازار آزاد و نرخ دولتی رانتی را ایجاد کرده که تنها افراد خاصی از آن بهره می‌برند که با این تک‌نرخی شدن این رانت نیز برداشته می‌شود. به هر حال همان‌طور که گفتم این اتفاق مثبتی برای اقتصاد ایران خواهد بود اما در شرایطی که بسترهای لازم برای آن فراهم شود.

اگر تک‌نرخی شدن اتفاق بیفتد و ارز مرجع و مبادله‌ای حذف شود بحث صادرات و واردات ما از این منظر لطمه‌ای نمی‌بیند؟

صادرات که براساس نرخ بازار شکل می‌گیرد و ارز دولتی در این مقوله نقشی ندارد. ولی در بخش واردات احتمال دارد بنگاه‌های اقتصادی که از رانت‌ها بهره می‌برند صدمه ببینند. که اینها نیز لازم است از شرایط بازار رقابتی تبعیت کنند و وارد آن شوند و تلاش کنند که باقی بمانند. البته با تک‌نرخی شدن قیمت ارز باید شرایط و بازار مطمئنی فراهم شود که نوسانات غیر‌منطقی در بازار ایجاد نشود و بازار باشد که قیمت ارز را تعیین می‌کند. افرادی که از نرخ ارز مبادله‌ای استفاده می‌کنند تنها افرادی هستند که از این تفاوت منتفع می‌شوند و این تفاوت نرخ ارز نقشی در کالاهایی که به مصرف‌کننده ارائه می‌شود ندارد و مبنای مصرف‌کننده نرخ بازار آزاد است. بنابراین تنها بنگاه‌هایی که از رانت بهره می‌برند صدمه می‌بینند که آنها نیز باید خود را با بازار آزاد تطبیق دهند.