رد پای کمرنگ سموم در محصولات کشاورزی

استفاده بی‌رویه نهاده‌های شیمیایی کشاورزی در کنار سایر عوامل آلاینده از جمله آبیاری با آب‌های آلوده، فاضلاب، پساب‌ها، آلاینده‌های بیولوژیک، انسانی و حیوانی و دستکاری‌ها باعث شده که ایمنی و سلامت محصولات و فرآورده‌های کشاورزی در معرض سوال مصرف‌کنندگان قرار گیرد. تولید محصولات کشاورزی در دنیا در حال حاضر سالانه مصرف حدود 140 میلیون تن کود شیمیایی معادل 20 کیلوگرم برای هر فرد و حدود 5/2 میلیون تن سم در کشاورزی دنیا مصرف می‌شود که معادل نیم کیلو برای هر فرد است. مصرف نهاده‌های صنعتی که دامنه مصرف آنها در كشورهای در حال توسعه روبه رشد است و به دلیل عدم استقرار نظام گواهی و کنترل کیفیت سلامت محصولات کشاورزی و عدم دقت و رعایت استانداردها در مصرف باعث شده که مشکلات و مخاطرات مربوط به کاربرد این مواد نسبت به کشور‌های توسعه‌یافته با وجود حجم مصرف کمتر نسبت به کشور‌های توسعه‌یافته، حدود 13 برابر كشورهای توسعه‌یافته باشد.

این درحالی است که بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود 10برابر شدن مصرف آفت‌کش‌ها در دنیا، میزان خسارت آفات دو برابر بیشتر و بیش از 600 گونه آفت و بیماری و علف هرز در کشاورزی مقاوم شده‌اند. هزینه کنترل شیمیایی در کشاورزی در زمینه کنترل آفات 200 برابر نسبت به سه دهه قبل بیشتر شده است که رقمی معادل حدود 200 میلیارد دلار است. تبلیغات سنگین بنگاه‌های تجاری تولید‌کننده مواد شیمیایی و در کنار توهم افزایش عملكرد ناشی از مصرف هرچه بیشتر آب، كود شیمیایی وسموم شیمیایی سبب بروزمشکلات متعدد اقتصادی، زیست محیطی و بهداشتی شده است. مسمومیت منابع آب و خاک، تجمع آلاینده‌های شیمیایی و بیولوژیک در غذا و محصولات کشاورزی، فرسایش شیمیایی، تحدید شدید منابع پایه، تشدید عدم تعادل عناصر غذایی در خاك، خطرات جدی را در رابطه با آلودگی خاك، آب و غذا به وجود آورده است. اقداماتی که با هدف افزایش عملکرد صورت گرفته، ولی در حال حاضر با نتایج معکوس از جمله پایین بودن شاخص عملکرد در واحد سطح، مسائل بهداشتی از جمله اینکه سالانه حدود 25 میلیون نفر در دنیا به دلیل این چرخه ناقص در کشاورزی دچار مسمومیت‌ها، امراض و حتی مرگ می‌شوند، تحدید منابع طبیعی و چالش‌های زیست محیطی از جمله گاز‌های گلخانه‌ای شده است.

بررسی میزان سموم شیمیایی توزیع شده طی دو دهه‌ اخیر در کشور نشان می‌دهد که در دوره‌ 80-1362 سالانه به‌طور میانگین 28038 تن از انواع سموم شیمیایی توزیع شده‌است. توزیع سموم پس از این سال سیر نزولی داشته و از سال 1373 میزان سموم توزیع شده همواره پایین‌تر از میانگین سموم توزیع شده در دوره قبل بوده و به رقمی حدود 16هزارتن رسیده است. صرف‌نظر از میزان کل سموم توزیع شده، مسئله مهم ترکیب سموم مصرفی در کشور است. ترکیب سموم مصرفی در کشورهای توسعه‌یافته جهان شامل17 درصد حشره‌کش، 35 درصد قارچ‌کش و 48 درصد علف‌کش است. در کشورهای درحال توسعه شامل 50‌ درصد حشره‌کش، 35 درصد قارچ کش و 15 درصد علف‌کش است. با توجه به آثار سوء سموم حشره‌کش بر سلامت و محیط‌زیست، میزان مصرف سموم حشره‌کش در کشورهای توسعه‌یافته تفاوت بسیار چشمگیری با کشورهای در حال توسعه دارد.

در كشورما با اجرای سیاست مصرف بهینه کود و سم و جایگزینی آن با سایر روش‌های غیرشیمیایی، مصرف سموم کاهش محسوسی داشته اما این موضوع بر ترکیب مصرف سموم تاثیر محسوسی نداشته به‌نحوی‌که در سال‌های 78-1376 ترکیب سموم شامل 9/48درصد حشره‌کش، 1/18 درصد قارچ‌کش و 33 درصد علف‌کش بوده است. ترکیب مصرف سموم به‌صورت 7/43درصد حشره‌کش، 6/28درصد قارچ‌کش و 7/27درصد علف‌کش پیش‌بینی شد اما عملکرد سال‌های 81-1379 نشان می‌دهد این نسبت‌ها به 2/48درصد حشره‌کش 7/16 درصد قارچ‌کش و 1/35درصد علف‌کش تغییر یافته و همچنان نسبت مصرف حشره‌کش بالاست.

روند مصرف کودهای شیمیایی طی سال‌های اخیر همواره در حال افزایش بوده و به‌طور متوسط طی دوره‌های ابتدایی سالانه 5/2میلیون تن و طی سال‌های اخیر به حدود 4 میلیون تن رسیده است. پرداخت یارانه به سموم و کودهای شیمیایی منجر به آن می‌شود که کشاورزان رغبت چندانی به استفاده از سایر روش‌های مبارزه با آفات، امراض و علف‌های هرز نداشته باشند. فقیر بودن خاك در اكثر مناطق ایران از نظر مواد آلی، ریزمغذی، آهکی بودن اکثر خاک‌های کشور درکنار مصرف بیش از حد كودهای تك عنصره، تداوم بهره‌برداری از این خاك‌ها و فرسایش بیش از حد خاك علاوه بر اینكه موجب افت عملكرد می‌شود، غلظت این عناصر غذایی را در محصولات برداشت شده هم كاهش می‌دهد. در چنین شرایطی است که با تغییر تشدید PH مواجه بوده و كود اوره مصرفی در مزارع به‌راحتی به نیترات تبدیل می‌شود و بعد از استفاده در محصولاتی به ویژه محصولات غده‌ای به نیترات تبدیل شده و در آن تجمع می‌یابد. كود‌های فسفاته نیز پس از مصرف در گیاهان سم كادمیوم تولید می‌كنند. طبعا مواد مغذی اضافی از طریق آب‌های مازاد بر نیاز به سفره‌های آبی زیرزمین یا رودخانه‌ها و درنهایت به دریاها می‌ریزند.

استفاده مستقیم از فاضلاب‌ها و پساب‌ها در کشاورزی در کنار بالارفتن میزان آلاینده‌های شیمیایی در آب‌های زیرزمینی و جاری به دلیل نبود شبکه دفع فاضلاب و دفع سنتی فاضلاب از طریق چاه‌های جذبی، نفوذزباله‌ها و فاضلاب‌های صنعتی، نفوذکودهای شیمیایی نیتراته وکودهای حیوانی به اعماق زمین, باعث می‌شود بیش از 2100 نوع آلاینده از جمله انواع نیترات‌ها و نیتریت‌ها، کلر، ارگانو کلراین،‌تری هالومتان‌ها، سرب، انواع ویروس‌ها مثل آنفلوآنزا، ویروس‌های هپاتیت، انواع باکتری‌ها مثل ای. کولای، باکتری وبا، شیگلا، سالمونلا، کلبسیلا و انواع کیست‌ها مثل کریپتوسپدریدیوم، ژیاردی، انواع حشره‌کش‌ها مثل لیندان، انواع علف کشها مانند اترازین- انواع فلزات سنگین مثل سرب، جیوه، مس، آزبست، انواع انگل‌ها، آلاینده‌های دارویی، پر کلرات، متان‌های سه هالوژنه مانند کلروفرم، فنول‌ها، هیدروکربن‌های زنگ آهن، گل و لای و مواد معلق در آب غوطه‌ور شوند. عواملی که معمولا حذف و پایش آنها به سختی صورت می‌گیرد.

برنامه کلان کشور در زمینه توسعه کشاورزی پایدار

در برنامه توسعه كشاورزی ایران در سال 1400، قرار است تولیدات كشاورزی كشور از 57 میلیون تن به 160 میلیون تن ارتقا یابد و حدود 2 میلیارد دلار ارز نیز از محل صادرات محصولات كشاورزی وارد كشور شود. در نخستین ماده‌ سیاست‌های كلان نظام در بخش كشاورزی آمده است:

توسعه پایدار كشاورزی با حفاظت از منابع طبیعی پایه تولید و صیانت و توانمندسازی منابع انسانی بوده و از سوی دیگر در ماده 8 این سیاست‌ها مراعات معیارهای زیست محیطی، به‌عنوان یكی از اهداف تخصیص یارانه هدفمند به بخش كشاورزی مورد تاكید قرار می‌گیرد. همچنین در بخش امور كشاورزی، دام و آبزیان شرح وظایف تفصیلی وزارت جهاد كشاورزی مصوب 1379 بر موضوع نظارت بر ورود، تولید، توزیع و مصرف سموم بخش كشاورزی با رعایت شاخص‌های زیست محیطی كشور تاكید دارد.

بررسی‌ها درخصوص کیفیت محصولات کشاورزی ایران نشان‌دهنده این موضوع است که با توجه به اینکه ساختار و نظام کلی کشاورزی در ایران از نوع ساختار نوع سوم (متنوع و ترکیبی) است و سطح بزرگی از تولیدات کشاورزی در واحد‌های روستایی و مزارع کوچک و متوسط کشاورزان به اصطلاح کم منبع صورت می‌گیرد و بخش زیادی از مزارع و باغات به‌صورت دیم کاشت می‌شود و بخش بزرگی از محصولات در قالب فرآورده‌های جنگلی و مرتعی به دست می‌آید، خوشبختانه شاخص سلامت در محصولات کشاورزی ایران بسیار بالا بوده به‌طوری که از لحاظ پتانسیل تبدیل کشاورزی ایران به کشاورزی ارگانیک، کشور در رتبه بالایی در دنیا قرار دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد حدود 462/239 هکتار شامل 802/125هکتار محصولات باغی و 659/113 هکتار محصولات زراعی به‌صورت طبیعی و بدون استفاده از هیچ‌گونه مواد شیمیایی تولید می‌شوند. حدود 612/808 هکتار شامل 134/254 هکتار محصولات باغی و 478/554 هکتار محصولات زراعی بدون استفاده از سموم شیمیایی تولید می‌شوند. حدود 2 میلیون هکتار اراضی کشاورزی تحت کنترل برنامه‌های مونیتورینگ و پایش در قالب برنامه مدیریت تلفیقی قرار دارند. حدود نیمی از مزارع در قالب برنامه دیم، مرتعی وجنگلی قرار دارند و این موضوع در کنار تلاش‌های صورت گرفته در وزارت جهاد کشاورزی و سازمان استاندارد و وزارت بهداشت در دهه اخیر برای استاندارد‌سازی فرآیند تولیدات کشاورزی، شناسه‌گذاری محصولات، استقرار استاندارد‌های محصولی از جمله تدوین و اعمالMRLها، استقرار نظام گواهی ملی محصولات، استقرار برنامه مدیریت تلفیقی حفاظت از محصول (IPM) در مزارع کشاورزی که در قالب برنامه ملی و براساس مصوبات برنامه پنج‌ساله پنجم ‌برای پوشش سطح 25 درصدی در سالی‌های اخیر صورت گرفته باعث شده است که کیفیت محصولات تولیدی از نظر باقیمانده آفت‌کش‌ها در وضعیت خیلی خوب باشد.

در حال حاضر مشکلات مربوط به کیفیت محصولات کشاورزی شامل بخش کوچکی از مناطق و محصولاتی هستند که با آب‌های نامتعارف مانند فاضلاب‌ها آبیاری می‌شوند. بخشی از مشکلات کیفیت نیز مربوط به سموم در بخش کوچکی از محصولات دربرخی مناطق هستند که تحت شرایط خاص مانند محصولات گلخانه‌ای یا جالیزی کشت شده و با مصرف بی‌رویه آفت‌کش‌ها درمعرض آلودگی قرار دارند. مسئله مهم‌تر مشکلات مربوط به فرسایش‌های شیمیایی، مسمومیت آب و خاک و تجمع عناصر نگیت و فلزات ناشی از مصرف کود‌های شیمیایی یا سایر عوامل محیطی در برخی مناطق و محصولات کشاورزی است. متاسفانه به دلیل غفلت در موضوع خاک با مشکلات بیشتری درخصوص سلامت مواجه هستیم که نیازمند اقدام فوری و تصمیم مدیریتی در سطح کلان است. همچنان که با تمرکز تصمیمات مدیریتی در آفت‌کش‌ها با نتایج خوبی مواجه شد، همین امر باید در موضوع خاک و کود‌های شیمیایی نیز در اسرع وقت مورد توجه قرار گیرد.