بیرون از دروازه های اقتصاد جهان

حتما در خبرها خوانده اید که با تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام، 20 منطقه آزاد و ویژه جدید به مناطق ایران افزوده شد و بدین ترتیب، تعداد مناطق آزاد و ویژه کشورمان به 62 منطقه رسید، اما مناطق آزاد تجاری دقیقا به چه مناطقی گفته می شود و نقش آنها در اقتصاد و فرآیند توسعه چیست؟ آنچه باعث طرح دوباره این پرسش شده، کارکرد ناقص مناطق آزاد در اقتصاد ایران است که در تنگنای تحریم و شیوع کرونا از اهداف اصلی خود دور مانده اند. با این حال، لایحه ایجاد هشت منطقه آزاد تجاری و 13 منطقه ویژه اقتصادی که در سال 1397 در مجلس دهم تصویب شده اما با مخالفت شورای نگهبان مسکوت مانده بود، بالاخره پس از رفت و برگشت های چندباره در جلسه 15 اردیبهشت مجمع تشخیص مصلحت نظام به سرانجام رسید تا از 21 منطقه پیشنهاد شده در لایحه، 20 منطقه از سوی اعضای مجمع تشخیص رسمیت یابد.

مناطق آزاد تجاری-صنعتی مهران در استان ایلام، سیستان در استان سیستان و بلوچستان، بانه-مریوان در کردستان، بوشهر در استان بوشهر، قصر شیرین در کرمانشاه، اردبیل در استان اردبیل و اینچه برون در گلستان، هفت منطقه آزاد جدید کشور هستند. همچنین مناطق ویژه اقتصادی لار و فسا در فارس، ابرکوه و میبد در یزد، زنجان در استان زنجان، گچساران در کهگیلویه و بویراحمد، سرو در آذربایجان غربی، خواف و قوچان در خراسان رضوی، خرم آباد در لرستان، تاکستان در قزوین، شاهین شهر در اصفهان و ساوجبلاغ در البرز، 13 منطقه ویژه اقتصادی تازه ایران به شمار می روند.

مناطق آزاد تجاری چگونه شکل گرفتند؟

ایده ایجاد مناطق آزاد تجاری به پس از جنگ جهانی دوم برمی گردد؛ جایی که کشورها تصمیم گرفتند برای جبران عقب ماندگی اقتصادی، رویه ای غیر از سیاست جایگزینی واردات را در پیش گیرند، اما شکست کشورها در این مسیر این حقیقت را گوشزد کرد که هیچ کشوری نمی تواند بدون باز  کردن درهای اقتصاد خود به روی جهان، مسیر توسعه را طی کند. چین بهترین مثال ممکن این قضیه است و با نگاهی به تجربه اژدهای زرد می ‏توان دریافت که مناطق آزاد تجاری در کنار سیاست درهای باز چگونه می ‏توانند کشوری را به صدر اقتصاد جهان برساند. حال سوال این است که آیا شکل گیری مناطق آزاد در ایران منبعث از الگوی اقتصادی چین و دیگر کشورهای توسعه یافته است یا این مناطق به دور از استراتژی کلی و عمدتا تحت تاثیر انگیزه های سیاسی و مقتضیات قومی و محلی در اقتصاد ایران تعریف شده ‏اند؟

آنچه مخاطب را به پاسخ این سوال بدبین می کند، این است که فی المثل مساحت منطقه آزاد چابهار، ۷۰۰ برابر منطقه آزاد شنزن چین است، اما ظرفیت تجاری بندر شنزن ۶۱ برابر منطقه آزاد چابهار است و یا اینکه مساحت مناطق آزاد ایران ۱۲ برابر میانگین جهانی است، اما به لحاظ کارکردی و نقش این مناطق به عنوان موتور محرکه توسعه مطمئنا این نسبت بسی گمراه کننده است بنابراین تحت تاثیر این سابقه ناخوشایند طبیعی است که خبر افزودن ۲۰ منطقه آزاد و ویژه به مناطق کشور نمی ‏تواند برای مخاطب خالی از شایبه و تردید باشد. آن ‏هم در حالی که اقتصاد ایران در تنگنای تحریم و شیوع کرونا در مضیقه مانده و چشم به راه گشایش سیاسی و احیای برجام دارد.

مناطق ویژه اقتصادی، مناطقی از خاک یک کشور هستند که قوانین و شرایط تجارت در آنها، متفاوت از سرزمین اصلی است. هدف از ایجاد این مناطق تقریبا مشخص است: بهبود تراز تجاری، جذب سرمایه مستقیم خارجی و ایجاد فرصت های شغلی در مناطق کمتر توسعه یافته. داستان مناطق آزاد تجاری و اقتصادی با یکی از نوابغ حوزه سیاست شروع شد؛ دنگ شیائوپینگ، رهبر اسبق چین. پس از مرگِ مائو تسه تونگ، رهبر افسانه ای و پرحاشیه چین در سال ۱۹۷۶ بود که شیائوپینگ به تدریج از پلکان قدرت در چین بالا رفت و سکان رهبری چینِ کمونیست به سمت یک اقتصاد آزاد را در دست گرفت. تا پیش از او، چین عمدتا اقتصادی بسته بود که با اصول سوسیالیستی اداره می شد و در دهه ۷۰ میلادی، چندان از اقتصاد ایران (با جمعیتی ۳۰ برابر کمتر) بزرگ تر نبود، اما چینِ تحت رهبریِ شیائوپینگ به تدریج و به مرور از اصول سوسیالیستی اولیه فاصله گرفت و سازوکارهای اقتصاد بازار را پذیرفت. یکی از این سازوکارهای جدید هم ایجاد مناطقی بود که تجارت در آنها براساس اصول سرمایه داری اجرا می شد. 

نکته جالب توجه در مورد پیدایش مناطق آزاد در چین، تبدیلِ تدریجی یک اقتصاد دولتیِ به شدت بسته به یک اقتصاد آزاد صادرات محور با توانایی جذب سرمایه خارجی در طول چند دهه است. در تابستان ۱۹۷۹ میلادی یعنی اندکی پس از وقوع انقلاب ایران، چین صاحب چهار منطقه آزاد تجاری شده بود؛ مناطقی که قرار بود سرمایه خارجی و فناوری روز را به اقتصاد این کشور وارد کنند و البته می ‏توان تصور کرد که غربی ها برای ورود به اقتصادِ پرجمعیت ترین کشور جهان چگونه سر و دست شکستند.

تا سال ۱۹۸۴ میلادی، چین ۱۴ شهر ساحلی خود را هم به این برنامه اضافه کرد و شهرهایی نظیر دالیان، نانتانگ و شانگهای در این فهرست قرار گرفتند. کمی بعد دولت چین این شهرهای جدا افتاده را به یک نوارِ ساحلی با اقتصاد آزاد بدل کرد و این شاید شروع ماجرای ورودِ چین به عصر جدید به عنوان بزرگ ترین اقتصاد جهان باشد. جالب تر اینکه اقتصاد آزاد در چین از سواحل شرقی این کشور شروع شد، یعنی همان مناطقی که بالاترین توانایی واردات و صادرات را داشتند و از قرن ها پیش، بنادری تجاری محسوب می شدند. حتی همین امروز هم شرق چین به شدت توسعه یافته تر از غرب آن است و بخش عمده جمعیت چین در شرق این کشور ساکن هستند. چین امروزه بیش از ۲۰۰ منطقه آزاد تجاری و اقتصادی دارد که برای برخی از آنها ماموریت های ویژه ‏ای تدوین کرده است. به عنوان مثال، برخی از مناطق آزاد تجاری در چین ماموریت دارند صرفا سرمایه خارجی جذب کنند، برخی دیگر مامور توسعه فناوری هستند و برخی هم برای ایجاد فرصت های شغلی در مناطق کمتر توسعه یافته شکل گرفته اند.

مجمع تشخیص مصلحت نظام وارد می شود

بالاخره پس از رفت و برگشت های متعدد، لایحه ایجاد هشت منطقه آزاد تجاری و 13 منطقه ویژه اقتصادی که در سال 1397 در مجلس دهم تصویب شده اما با مخالفت شورای نگهبان مواجه شده بود، با ورود مجمع تشخیص مصلحت نظام به سرانجام رسید. حالا با مصوبه اخیر مجمع تشخیص مصلحت نظام، 20 منطقه آزاد و ویژه به جمع مناطق فعال کشور افزوده شد و بدین ترتیب مجموع مناطق آزاد و ویژه به 62 منطقه رسید. پیش از این هشت منطقه آزاد تجاری در ایران وجود داشت که با تصویب هفت مورد از هشت پیشنهاد مطرح شده، تعداد مناطق آزاد کشور به 15 منطقه افزایش یافت. همچنین با تصویب 13 منطقه ویژه اقتصادی، تعداد کل مناطق ویژه با لحاظ 34 منطقه ای که پیش از این در کشور فعال بوده‎اند به 47 مورد رسید.

در این راستا و با رأی اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام به غیر از منطقه جاسک در استان هرمزگان، ایجاد هفت منطقه آزاد تجاری-صنعتی شامل مناطق آزاد تجاری-صنعتی مهران در استان ایلام، سیستان در استان سیستان و بلوچستان، بانه-مریوان در استان کردستان، بوشهر در استان بوشهر، قصر شیرین در استان کرمانشاه، اردبیل در استان اردبیل و اینچه برون در استان گلستان به تصویب رسید. همچنین مجمع تشخیص مصلحت نظام با ایجاد ۱۳ منطقه ویژه اقتصادی شامل مناطق ویژه اقتصادی لار و فسا در استان فارس، ابرکوه و میبد در استان یزد، زنجان در استان زنجان، گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد، سرو در استان آذربایجان غربی، خواف و قوچان در استان خراسان رضوی، خرم آباد در استان لرستان، تاکستان در استان قزوین، شاهین شهر در استان اصفهان و ساوجبلاغ در استان البرز موافقت کردند.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com