مسیر احیای سرمایه اجتماعی

جنگ 12 روزه ایران و اسرائیل، همچون جنگ هشت ساله با عراق، بار دیگر «تنهایی استراتژیک ایران» را نشان داد. اگر در جنگ با عراق، هم قدرت های غربی و هم شرقی از «صدام» حمایت نظامی کردند و دنیا به تمامی در مقابل ایران بود، این بار تنها فرق ماجرا، آن بود که شرق (روسیه و چین) به نظاره نشست و ایران در جنگ با اسرائیل، آمریکا و ناتو، یک تنه ایستادگی کرد. هرچند ایرانیان را به نداشتن حافظه تاریخی متهم می کنند، اما ما هنوز تجربه ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد را به یاد داریم که دسیسه مشترک آمریکا و بریتانیا به سقوط دولت ملی «محمد مصدق» منجر شد. به نظر می رسد تاریخ بار دیگر برای ایران تکرار شده و این بار به جای تراژدی به شکل کمدی اتفاق افتاده است. گرچه داستان همان داستان است و نفت، غنی سازی و... همه بهانه ای برای از بین بردن استقلال ایران است.

اندیشمندان و صاحب نظران روابط بین الملل، آتش بس فعلی را بیشتر «ترک مخاصمه» معنا می کنند تا صلح میان ایران و اسرائیل. بازارها همچنان ریسک تنش و درگیری را قابل توجه می دانند و این را در نوسان قیمتی روزهای گذشته نشان داده اند. اقتصاد ایران در حالی آرایش جنگی پیدا کرده که همزمان با ناترازی های مختلفی (ناترازی انرژی، بودجه، بانک ها، صندوق های بازنشستگی و...) مواجه است و به نظر می رسد در تنگنای کنونی، رجوع به آموزه های اقتصاد مقاومتی می تواند راهگشا باشد. اقتصاد مقاومتی برخلاف آنچه تصور می شود و ابتدا به ذهن می رسد، با اقتصاد ریاضتی و مقاومت اقتصادی، فرق دارد. مقاومت اقتصادی به مدیریت اقتصاد در شرایط جنگی، اشاره دارد و به ایستادگی در مقابل فشارها و تحمل کاستی های اقتصادی. اما اقتصاد مقاومتی، فراتر از تاب آوری است و به معنای مدیریت بهینه منابع و بهره برداری حداکثری از ظرفیت های در دسترس فعلی است. رهنمودهای اقتصاد مقاومتی بر درون زا بودن اقتصاد (درون زا و برون نگر)، افزایش بهره وری، تکیه بر توان داخلی، مشارکت بخش خصوصی، توسعه کارآفرینی و اقتصاد دانش بنیان تاکید دارد و به مجموعه سیاست هایی گفته می شود که در مواجهه با شوک های خارجی و تهدیدهای بیرونی برای پایداری رشد اقتصادی به کار گرفته می شود. در واقع، اقتصاد مقاومتی به تهدید به چشم فرصت می نگرد و همان طور که در فرهنگ چینی، تهدید به معنای فرصت است، در کاربست اقتصاد مقاومتی نیز جامعه یاد می گیرد که چگونه بحران را به فرصت تبدیل کند.

آموزه های اقتصاد مقاومتی اولین بار در اوایل دهه 90 در مقابله با تحریم ها مطرح شد و توسط کمیسیون اقتصاد کلان دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام، تدوین و کارسازی شد. هرچند طی یک دهه ای که از مطرح شدن اقتصاد مقاومتی در کشورمان می گذرد، این آموزه عمدتا بر گفتار درمانی استوار بوده و نتوانسته در کاربست های اقتصاد ایران نهادینه شود، ولی حالا وقت آن است که به همه چیز با دید اقتصاد مقاومتی بنگریم و آن را تئوریزه و عملیاتی کنیم. «چشم ها را باید شست، جور دیگر باید دید.» اقتصاد ایران در همین شرایط کنونی، آنقدر منابع و توانمندی انسانی دارد که بتواند چرخ های صنعت را به حرکت درآورد و در مسیر توسعه پایدار حرکت کند.

آنچه در این 12 روز بر جامعه ایرانی گذشت، صحنه ای از رشادت و ایستادگی ملی در بزنگاه حادثه بود. به راستی، همدلی ایرانیان در دفاع از وطن رشک برانگیز بود و بلوغ و عقلانیتی که طبقه متوسط در این کارزار - علی رغم دلخوری از برخی عملکردها و رویکردهای نظام حکمرانی - از خود نشان داد، سرمایه اجتماعی گران سنگی است که حاکمیت باید آن را ارج نهد و از آن در راستای اعتلای ایران و برطرف کردن شکاف دولت-ملت بهره ببرد. آنچه ایران را از این ورطه خطیر، همچون جنگ هشت ساله با عراق رهانید، مبانی فرهنگی ایران بود. چیزی که همه ایرانیان را فارغ از هر قوم و قبیله ای و هر فکر و عقیده ای، زیر پرچم وطن، گرد می آورد و یکی می کند. آنچه «محی الدین مصباحی»، استراتژیست ایرانی و استاد دانشگاه فلوریدا در کتاب «تنهایی استراتژیک ایران: از مخمصه ژئوپلیتیک تا بحران هسته ای»، آن را «تکیه به درون» می خواند: «کشوری که مرزهایش خاکریز دفاعی آن باشد، باید به درون خود تکیه کند.» به نظر می رسد «تکیه بر درون»، همان بازگشت به مردم و تقویت مشارکت مدنی است. براساس نظریه «تنهایی استراتژیک ایران»، سنگ بنای امنیت ملی ایران بر رابطه پویای میان «دولت» و «ملت» استوار است تا روابطی استراتژیک با قدرت های بزرگ و یا گروه های غیردولتی منطقه ای موسوم به نیابتی.

بنابراین با پاسخ حداکثری به مطالبات مردم (مثل رفع فیلترینگ) می توان جلوی شکاف بیشتر دولت-ملت را گرفت و اجازه نداد ادامه این شکاف تاریخی به بروز گسست در این رابطه پویا منجر شود که در این صورت، امنیت ملی ایران به خطر خواهد افتاد. متاسفانه حوادث سالیان اخیر، شکاف تاریخی دولت-ملت را به طور قابل توجهی افزایش داده؛ تا جایی که در انتخابات ریاست جمهوری سال 1403، بیش از نیمی از مردم در انتخابات شرکت نکردند که کمترین میزان مشارکت در همه انتخابات گذشته بود. بماند که از دل همان مشارکت پایین هم باز اکثریت مردم به نامزد دیگر رأی دادند و نه نامزد مورد نظر حاکمیت. با اینکه شکاف دولت-ملت در ایران، موضوع تازه ای نیست و قدمتی به درازای تاریخ ما دارد، اما تاثیر مشهود و غیرقابل انکاری بر سیاست و تاریخ معاصر ایران گذاشته است. هنوز از ناآرامی های پاییز 1401، زمان زیادی سپری نشده است. با این حال، یک دلی و همبستگی ایرانیان در دفاع از مام میهن و حراست از کیان ایران و آنچه در این برهه 12 روزه گذشت، شانس دوباره ای برای آشتی ملی و ترمیم این رابطه پرنوسان به ما داده است. این سرمایه اجتماعی را که به بهای خون سرداران، دانشمندان و بیش از 600 ایرانی بی گناه به دست آمده است، مغتنم بدانیم. حالا نوبت تقویت جامعه مدنی و اصلاح فرآیندهای حکمرانی است.

پانوشت:

1-«مارکس» در کتاب «هیجدهم برومر لوئی بناپارت» با اشاره به جمله معروف «هگل» می گوید: «تاریخ خودش را تکرار می کند؛ بار اول به صورت تراژدی، بار دوم به شکل کمدی.»

2-«وی جی» در زبان چینی به معنای «تهدید و فرصت» است. این کلمه از دو بخش تشکیل شده که «وی» به معنای «خطر» و «جی» به معنای «فرصت» است. این ترکیب زبانی به خوبی مفهوم توأمان تهدید/ فرصت در نظام بین الملل را نشان می دهد.

3-«محی الدین مصباحی» در کتاب «تنهایی استراتژیک ایران: از مخمصه ژئوپلیتیک تا بحران هسته ای» می نویسد: «ایران دچار تنهایی استراتژیک است و در تدوین، کاربرد و پیشبرد استراتژی های کلان خود تنهاست. ایران چه آگاهانه و خودخواسته و چه ناخواسته و از روی ناچاری به گونه ای استراتژیک تنها و از هرگونه اتحاد معنادار و متصل به قدرت های بزرگ محروم است. این وضعیت می تواند ناشی از عوامل مختلفی از جمله تاریخ، ژئوپلیتیک و تحولات منطقه باشد.»