نخبه کشی به سبک ضحاک

نخبه کشی ازجمله رفتارهای شایع و تاریخی ماست که عمری به درازای تاریخ کهن ایران دارد. تبلور «حذف نخبگان» به جای «گردش نخبگان» و دست های آلوده اجتماعی که به کشتن نخبگان خود برخاسته است. (1) از «حسنک وزیر» در تاریخ بیهقی و «شهاب الدین سهروردی» در سده های دور، گرفته تا «قائم مقام فراهانی»، «امیرکبیر»، «محمد مصدق» و... در سال های اخیر، تاریخ ایران مملو از نخبه کشی بوده و این رفتار در فرهنگ سیاسی ایرانیان، ریشه دوانیده است. به قول گفتنی، نخبه کشی، رسم دیرین و تاریخی قبیله ما بوده است. اکنون اما آنچه این رفتار تاریخی را در بزنگاه حادثه متمایز ساخته، در پیش گرفتن آن از سوی یک دشمن خارجی است. اسرائیل طی جنگ 12 روزه اخیر، جدا از سرداران و فرماندهان نظامی، بسیاری از دانشمندان هسته ای ایران را هدف قرار داد و ترور کرد. دانشمندان جوانی که هر کدام «عصاره یک میلیون دانش آموزی بودند که 12 سال در مدارس درس خواندند.» (2) به نظر می رسد نخبه کشی اینک شکل و شمایل جدیدی پیدا کرده که پیش از این، محلی از اعراب نداشته است. ترکیب ناخوشایند نخبه کشی و تروریسم، نشان دهنده جنگ ترکیبی همه جانبه علیه ایران است که از سوی اسرائیل، آمریکا، ناتو و در یک کلمه، غرب در دستور کار قرار گرفته است. روندی که از دو دهه پیش با ترور دانشمندان هسته ای کشورمان آغاز شد و در جنگ 12 روزه ایران و اسرائیل به اوج رسید.

«جامعه شناسی نخبه کشی» و «جامعه شناسی خودکامگی»، دو کتاب مشهور و پرمخاطب «علی رضاقلی» است که به چاپ های متعدد رسیده است. او در این دو کتاب به واکاوی رفتارهای اجتماعی ایرانیان پرداخته و با دیدی جامعه شناختی، ریشه های تاریخی استبداد و دلایل عقب ماندگی ایران را شرح می دهد. او در کتاب «جامعه شناسی نخبه کشی» به سرنوشت «قائم مقام فراهانی»، «میرزا تقی خان امیرکبیر» و «محمد مصدق» اشاره کرده و به گفته خود، «برای اولین بار دست های آلوده اجتماعی را در کشتن آنها برملا کرده است.» (3) بزرگانی که سرآمد زمانه و عصاره فکری نسل خود بودند. مردان بزرگی که هر کدام در زمانه خود خوش درخشیدند، ولی دولت مستعجل بودند و در نهایت، قربانی جبر زمانه و کج فهمی جامعه خود شدند؛ چنانکه «قائم مقام فراهانی» در باغ نگارستان تهران خفه شد، «امیرکبیر» در حمام باغ فین کاشان به قتل رسید و «مصدق» در انزوا و تبعید از دنیا رفت. نویسنده با پیش کشیدن شواهد تاریخی و آسیب شناسی ساختار سیاسی و اجتماعی ایران، نشان می دهد که تلاش و تکاپوی نخبگان برای اصلاح وضع موجود، عملا راه به جایی نبرده و به دلیل استبدادزدگی و بی ثباتی نهادی، طرد و حذف نخبگان (به جای گردش نخبگان) در نظام سیاسی اتفاق افتاده است.

کتاب «جامعه شناسی نخبه کشی» هرچند کتابی دانشگاهی و آکادمیک نیست، از فقر نظری و ضعف روش شناختی برخوردار است و نتوانسته چندان به عمق ماجرا بپردازد، با این حال، باب مطالعه جدیدی را در جامعه شناسی ایرانی، گشوده و این پرسش را پیش کشیده است که چرا اصلاحات نخبگان سياسی در تاریخ معاصر ایران شکست خورده است؟ این کتاب در ادامه کتاب «جامعه شناسی خودکامگی» است که عنوان فرعی «تحليل جامعه شناختی ضحاك ماردوش» را ذیل خود دارد. ««ضحاک»، یک خارجی بود که به پادشاهی ایران رسید و با دو مار روییده بر شانه هایش، که جای بوسه ابلیس بود، هر روز مغز دو جوان ایرانی را خورش مارهایش می کرد. پس از آنکه «جمشید» به دلیل غرور و خودکامگی، فره ایزدی را از دست داد و کیان ایران را در معرض هجوم بیگانه قرار داد، (او در نهایت با اره ضحاک به دو نیم شد) ایرانیان که از ظلم و جور «آن شاه ناپاک دین» (4) به تنگ آمده بودند، پذیرای دشمن خارجی شدند و ناگزیر به پادشاهی هزار ساله «ضحاک» تن دادند؛ بی آنکه بدانند او «اژدهاک سه پوزه سه کله شش چشم» است. در نهایت با قیام «کاوه آهنگر»، «فریدون» بر «ضحاک» شورید و او را در غاری در کوه دماوند به بند کشید. در اساطیر ایران آمده است که «ضحاک» در پایان تاریخ، زنجیر خود را خواهد گسست و یک سوم جهان را به خاک و خون خواهد کشید. آنگاه «گرشاسب»، پهلوان افسانه ای ایران به فرمان «اهورامزدا» به جنگ او رفته و با گرز گران خود، آن نابکار را از پای در خواهد آورد.

با گذشت کمتر از سه دهه از انتشار کتاب «جامعه شناسی نخبه کشی» به نظر می رسد معنا و مفهوم نخبه کشی تا حدودی متحول شده است و فرار مغزها و مهاجرت جوانان، نمودهای دیگری از نخبه کشی در زمان حاضر به شمار می روند. با این حال، رفتار اسرائیل و «بنیامین نتانیاهو»، نخست وزیر رژیم صهیونیستی در جنگ 12 روزه اخیر، «ضحاک» دیگری را نشان مان داد که قصد تسلط بر ایران و ایرانیان را دارد و دشمن سرمایه انسانی و جوانان ایرانی است. نخبگانی که دل در گروی وطن دارند و ناجوانمردانه از درون و بیرون، مورد هجمه قرار گرفته اند. «هرچه برافراشته تر، زخمی تر، این است رسم دیرین این مسلخ!»

پانوشت:

1-هرگز کسی این گونه فجیع به کشتن خود برنخاست... احمد شاملو، آیدا در آینه
2-خسارت اخیر، فرصت جدیدی برای آشتی ملی به ما داد. سعید لیلاز، ایرنا، 4 تیرماه 1404
3-جامعه شناسی نخبه کشی، علی رضاقلی، نشر نی، ص 28
4-صدم سال روزی به دریای چین/ پدید آمد آن شاه ناپاک دین/ چو ضحاکش آورد ناگه به چنگ/ یکایک ندادش زمانی درنگ/ به ارّه ش سراسر به دو نیم کرد/ جهان را ازو پاک بی بیم کرد. شاهنامه فردوسی