اقتصاد دیجیتال، موتور توسعه

اقتصاد در دنیای امروز دیگر محدود به کارخانه ها، فروشگاه های فیزیکی و حتی مرزهای جغرافیایی نیست. تحولی عظیم در جریان است که اقتصاد جهانی را به سمت دیجیتالی شدن سوق داده است. از خرید و فروش های آنلاین گرفته تا رمزارزها، فین تک ها، هوش مصنوعی و حتی مدل های جدید کسب و کار، همگی در دایره اقتصاد دیجیتال قرار دارند و آنچه این حوزه را متمایز می کند، سرعت، مقیاس پذیری و جهانی بودن آن است. اقتصاد دیجیتال دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورت بقا در دنیای مدرن است. کشورهایی که زیرساخت های دیجیتالی خود را توسعه داده اند، نه تنها در مقابل بحران های اقتصادی مقاوم تر شده اند، بلکه فرصت های شغلی جدیدی خلق کرده و رفاه عمومی را افزایش داده اند.

ایران با داشتن جمعیت جوان تحصیلکرده، ضریب نفوذ بالای اینترنت و رشد قابل توجه استارت آپ ها، ظرفیت بالایی برای توسعه بازار اقتصاد دیجیتال دارد. در سال های اخیر، گسترش فین تک ها، رونق تجارت الکترونیک و تکاپوی خدمات ابری به روشنی، نشان داده که ظرفیت های بزرگی در کشور وجود دارد، اما آیا سیاستگذاری های ما این ظرفیت ها را دریافته است؟ آیا رشد لاک پشتی توسعه اقتصاد دیجیتال در ایران، همگام با سرعت تحولات جهانی است؟ آیا ما از این فرصت تاریخی، بهره خواهیم برد یا همچنان درگیر فیلترینگ و محدودیت های اینترنتی خواهیم ماند؟

تجارت الکترونیک، قلب تپنده اقتصاد دیجیتال

تجارت الکترونیک با سرعتی بی سابقه در حال گسترش است. چین و آمریکا، دو قدرت برتر این حوزه هستند و مدل های جدیدی، مانند خرید اجتماعی (Social Commerce) که امکان خرید مستقیم از شبکه های اجتماعی، مثل اینستاگرام و تیک تاک را ممکن می کند و واقعیت افزوده (AR Shopping) که به مشتریان امکان مشاهده مجازی محصولات در محیط واقعی را می دهد، در حال تغییر تجربه خرید آنلاین هستند. در کنار تمام این تحولات، دیجیتالی شدن اقتصاد، مدل های شغلی را هم دگرگون کرده است. مشاغل سنتی، جای خود را به مشاغل مبتنی بر مهارت های دیجیتال داده اند و در عین حال، هوش مصنوعی برخی شغل ها را تهدید می کند. کشورهایی که به سرعت آموزش مهارت های جدید را در اولویت قرار داده اند، توانسته اند از این فرصت برای افزایش بهره وری استفاده کنند. پرسش اینجاست که آیا زیرساخت ها و سیاست های کشورمان با این تحولات جهانی همگام است؟

ایران با داشتن جمعیت جوان، ضریب نفوذ بالای اینترنت و رشد استارت آپ ها، پتانسیل بالایی در این زمینه دارد. گسترش فین تک ها، تجارت الکترونیک و خدمات ابری در سال های اخیر، نشان داده که ظرفیت های بزرگی در دسترس است؛ از بازار گسترده دیجیتال گرفته تا رشد چشمگیر و قابل توجه استارت آپ ها و افزایش علاقه به فین تک. براساس گزارش Digital 2025، ایران با دسترسی بیش از ۸۵ درصد جمعیت (73.2 میلیون نفر) به اینترنت و ۴۸ میلیون کاربر فعال در شبکه های اجتماعی، از نظر وسعت بازار دیجیتال، یکی از بزرگ ترین بازارهای منطقه محسوب می شود. این گستره مخاطب، زیرساختی کم نظیر برای توسعه خدمات دیجیتال، تجارت الکترونیک و پلتفرم های نوآورانه فراهم کرده است.

ثبت بیش از ۷ هزار استارت آپ در سامانه «نوآفرین» نشان می دهد که مدل های کسب وکار دیجیتال و پلتفرمی در ایران نیز قابلیت اجرا و امکان رشد دارند و زیرساخت انسانی و تقاضای بازار داخلی، ظرفیت بالایی برای توسعه اقتصاد مبتنی بر نوآوری فراهم کرده است. رشد چشمگیر استفاده از خدمات مالی دیجیتال در سال های اخیر، نشان دهنده افزایش اعتماد عمومی به فین تک ها، پرداخت های آنلاین و کیف پول های الکترونیکی است. طبق داده های بانک مرکزی و شرکت شاپرک، بیش از ۴ میلیارد تراکنش دیجیتال در فروردین امسال ثبت شده که نشان دهنده گسترش قابل توجه استفاده از خدمات پرداخت الکترونیکی در بین کاربران ایرانی است. به نظر می رسد پلتفرم های پرداخت دیجیتال، جایگاهی تثبیت شده در سبک زندگی مالی جامعه پیدا کرده اند.

گذار دیجیتال: مسابقه ای که از پیش آغاز شده

جهان به سرعت در حال گذار به یک اقتصاد دیجیتال فراگیر است. کشورهایی که این تحول را زودتر درک کرده اند، اکنون پیشتاز بازارهای آینده هستند. در حال حاضر، هوش مصنوعی در صدر فناوری های نوظهور جهان قرار دارد. براساس نظرسنجی های مرکز بین المللی داده (IDCA)، هوش مصنوعی با سهم ۶۶ درصدی در صدر فهرست فناوری های تأثیرگذار بر اقتصاد دیجیتال قرار دارد و پس از آن، رایانش کوانتومی با ۲۲ درصد در جایگاه دوم ایستاده است. سایر فناوری ها همچون امنیت سایبری، رباتیک، فناوری 5G و اینترنت اشیا، هرکدام فقط ۳ درصد از مجموع آرا را به خود اختصاص داده اند. در این میان، داده به باارزش ترین دارایی اقتصاد جهانی تبدیل شده است و شرکت هایی مانند آمازون، گوگل و علی بابا، با تکیه بر قدرت پردازش و تحلیل داده ها، مدل های کسب وکار را دگرگون کرده اند. هوش مصنوعی نیز با بهره گیری از این داده های ارزشمند در حوزه هایی چون پزشکی، مالی و تولید، نقش مهمی در تصمیم سازی ایفا می کند.

امروزه برای راه اندازی یک کسب وکار موفق، نیازی به برپایی کارخانه های بزرگ و فروشگاه های فیزیکی نیست. اقتصاد پلتفرمی به شرکت هایی مانند اوبر، ایربی ان بی، آمازون و دیجی کالا، اجازه داده است بدون داشتن محصول فیزیکی، بزرگ ترین بازیگران بازار شوند. این مدل کسب وکار با ایجاد بسترهای آنلاین، عرضه و تقاضا را به شیوه ای جدید و کارآمد به هم متصل می کند. در همین حال، فناوری بلاک چین و رمزارزها به مفهومی جدید در اقتصاد دیجیتال تبدیل شده اند. این فناوری به اقتصاد غیرمتمرکز، امکان رشد داده است. بدین ترتیب، بسیاری از کشورها در حال آزمایش ارزهای دیجیتال ملی (CBDC) هستند، درحالی که بیت کوین و سایر رمزارزها نیز به عنوان گزینه های جایگزین برای مبادلات مالی، مسیرهای جدیدی برای پرداخت های دیجیتالی، قراردادهای هوشمند و تأمین مالی ایجاد کرده اند. با این حال، چالش های نظارتی و نوسانات قیمتی همچنان مانع از پذیرش گسترده این فناوری در برخی کشورها شده است.

حضور پررنگ بانک ها در بازار اقتصاد دیجیتال

نظام بانکی کشور، به عنوان یکی از اجزای کلیدی زیرساخت مالی و اقتصادی، می تواند نقش مؤثری در شکل گیری و توسعه اقتصاد دیجیتال ایفا کند. بانک ها از طریق ارائه خدماتی همچون پرداخت الکترونیک، کیف پول های دیجیتال، بانکداری غیرحضوری و اتصال به فین تک ها، بستری حیاتی برای فعالیت های دیجیتال فراهم می کنند. در سال های اخیر، برخی از بانک ها با راه اندازی اپلیکیشن های هوشمند و نئوبانک ها، گام های قابل توجهی در مسیر تحول دیجیتال برداشته اند؛ با این حال، ساختار سنتی، نبود انعطاف فناورانه و ضعف در تعامل با استارت آپ ها، از جمله موانع پیش روی این مسیر است. تقویت بانکداری باز، به کارگیری APIهای امن، یکپارچه سازی سامانه های بانکی و بازتعریف نقش بانک ها به عنوان پلتفرم مالی دیجیتال، از مهمترین اقداماتی است که می تواند نقش شبکه بانکی ایران را از تأمین مالی سنتی به تسهیل گر نوآوری در اقتصاد دیجیتال ارتقا دهد.

شوربختانه چالش های متعددی در مسیر توسعه اقتصاد دیجیتال در ایران وجود دارد که از جمله آنها «زیرساخت های ناکافی و قوانین متغیر»، «نبود یکپارچگی سامانه ها»، «نگرانی عمومی به حریم خصوصی و امنیت داده ها»، «تحریم ها و محدودیت های بین المللی»، «سرمایه گذاری محدود در حوزه نوآوری» و «کمبود نیروی کار ماهر» است. نبود ثبات در سیاستگذاری های حوزه دیجیتال، بسیاری از کسب وکارها را دچار نااطمینانی و عدم قطعیت کرده است. عدم سرمایه گذاری هدفمند و ساختاری دولت در توسعه زیرساخت های دیجیتال متناسب با اهداف کلان کشور، یکی از موانع اصلی در مسیر شکل گیری یک اقتصاد دیجیتال پویا به شمار می رود. همچنین سامانه های متعدد، غیرهم راستا و فاقد استانداردهای یکپارچه و عدم اتصال بین سامانه های مختلف دولتی و غیردولتی، موجب کندی فرآیندها، عدم تبادل داده و کاهش اعتماد به خدمات دیجیتال شده است. همچنین نبود قانون مشخص برای حفاظت از داده های شخصی، نگرانی هایی درباره حریم خصوصی و استفاده نادرست از اطلاعات کاربران ایجاد کرده است.

از طرفی به دلیل تحریم ها و محدودیت های بین المللی، بسیاری از فناوری های کلیدی، خدمات مالی، ابزارهای توسعه نرم افزار، زیرساخت های ابری (cloud)، درگاه های پرداخت، API های کاربردی و حتی پلتفرم های فروش آنلاین برای کاربران ایرانی در دسترس نیست. اقتصاد دیجیتال، نیازمند سرمایه گذاری در حوزه هایی مانند هوش مصنوعی، بلاک چین و کلان داده است، اما سرمایه گذاری ها در این حوزه ها همچنان محدود و پراکنده مانده است. در عین حال، مهاجرت نخبگان به خارج از کشور، به مشکل کمبود آموزش های مهارت محور در حوزه دیجیتال، دامن زده است.

در مسیر تحول دیجیتال یا در تنگنای چالش ها؟

اقتصاد دیجیتال دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی است که کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه با سرعت به آن پرداخته اند. کشورهایی که سریع تر خود را با این تغییرات وفق داده اند، در حال جذب سرمایه های کلان، افزایش بهره وری و ایجاد فرصت های شغلی نوین هستند. ایران با وجود تمامی چالش ها، همچنان فرصت های بزرگی در این حوزه دارد، اما عبور از این چالش ها، نیازمند برنامه ریزی بلندمدت، ثبات سیاستگذاری، سرمایه گذاری در نوآوری و پرورش نیروی انسانی متخصص است. اگر با نگاه منفعلانه به این تحولات بنگریم، بدون بازآفرینی مدل های کسب وکار، آموزش نیروی انسانی و ایجاد زیرساخت های مناسب، اقتصاد دیجیتال برای ما چیزی جز چالش و عقب ماندگی نخواهد داشت. اما اگر از همین امروز، دولت با ایجاد قوانین شفاف و فضای قابل پیش بینی، کسب وکارها با جسارت ورود به فناوری های نوین و مردم با پذیرش تغییر و یادگیری مهارت های دیجیتال اقدام کنند، اقتصاد دیجیتال می تواند موتور توسعه ایران باشد.

اقتصاد دیجیتال یک ابزار است، نه یک تهدید ذاتی. چگونگی بهره برداری ما از این ابزار است که تعیین می کند در سال های آینده در کدام سوی تاریخ خواهیم ایستاد؟ در صف بازیگران اصلی اقتصاد جهان یا تنها نظاره گر رشد دیگران؟ اکنون بهترین زمان است که هر سه ضلع جامعه - حاکمیت، بخش خصوصی و مردم - با درک اهمیت تحول دیجیتال، نقش فعال خود را ایفا کنند. اقتصاد دیجیتال می تواند فرصت های بزرگ تری برای ایران فراهم کند و ظرفیت های جدید اقتصادی را به بهره برداری برساند، به شرطی که با نگاهی استراتژیک بدان بنگریم و زیرساخت ها، سیاستگذاری ها و آموزش های لازم را فراهم کنیم.

ارتباط با نویسنده: [email protected]