حلقه گمشده اقتصاد انرژی

شاید انرژی تنها حوزه از امکانات زندگی در ایران باشد که در مقایسه جهانی از وضعیت مناسبی برخوردار است، اما به نظر می رسد این بار هم از آن سوی بام افتاده ایم؛ چراکه طبق گزارش تازه آژانس بین المللی انرژی، ایران در رتبه اول شدت مصرف انرژی جهان قرار دارد، به طوری که شدت مصرف انرژی در کشورمان تقریبا ۱۵ برابر ژاپن، بیش از دو برابر چین و 2.5 برابر متوسط جهانی است. این وضعیت ریشه در یارانه های پنهان و آشکار دولت دارد و قیمت ارزان انرژی باعث شده تا سهم انرژی در سبد مصرفی خانوارها افزایش یابد و ایران در رتبه نخست شدت مصرف انرژی بایستد؛ یعنی این غنای فراگیر بدون آنکه هزینه زیادی به سبد مصرفی خانواده های ایرانی تحمیل کند، ایران را بالاتر از میانگین جهانی مصرف انرژی قرار داده و اتفاقا یکی از دلایل عمده قطعی برق و گاز در سالیان اخیر، همین سرکوب قیمتی انرژی و قیمت گذاری دستوری است که باعث اقتصاد نامتوازن انرژی و کاهش سرمایه گذاری بخش خصوصی در این صنعت شده است.

در ایران بیش از دو برابر متوسط جهانی برای کالا و خدمات، انرژی مصرف می شود و شدت مصرف برخلاف روند کاهشی سایر کشورهای جهان مدام بیشتر می شود. در حال حاضر، بیش از ۸۰ درصد حامل های مصرف شده در ایران، سوخت فسیلی است و بایستی در سبد مصرف انرژی از انواع انرژی های پاک مثل انرژی هسته ای، خورشیدی و بادی استفاده شود، اما متاسفانه با وجود ظرفیت بالای بسیاری از مناطق کشورمان، سرعت به کارگیری آنها بسیار پایین است و حتی در نیروگاه های تولید برق نیز به اندازه کافی از گاز استفاده نمی شود. به نظر می رسد پای اقتصاد انرژی در ایران حالا حالاها لنگ می زند.

پای لنگ اقتصاد انرژی ایران

از جمله خبرهای مهمی که هفته گذشته در رسانه ها خیلی به چشم آمد، رتبه نخست ایران در شدت مصرف انرژی است. لابد این هم از تناقض های جامعه ایرانی است که با وجود داشتن دومین ذخایر گازی جهان اما با چالش تامین گاز در زمستان ها و چالش قطعی برق در تابستان ها مواجهیم. مثال معروف کوزه گری که از کوزه شکسته آب می خورد. تجربه خاموشی های گسترده در سالیان اخیر و همچنین کمبود گاز و تجمع کشاورزان در خوزستان و اصفهان و جای جای ایران زمین به خاطر بی آبی، پرده های مختلفی از یک قصه پرغصه است که در ابعاد مختلف، زندگی ایرانیان را تحت تاثیر قرار می دهد. چندی پیش، وزارت رفاه در سلسله‎ گزارش‎های «پایش فقر» به مقوله فقر انرژی و میزان دسترسی به آب، برق و گاز پرداخت و از فقر صفر انرژی در ایران گزارش داد. به بهانه مصرف بی رویه انرژی، نگاهی به جزییات این گزارش و جغرافیای استانی فقر انرژی، خالی از لطف نیست.

فقر انرژی، یکی از شاخص های کاربردی برای اندازه گیری فقر است که به بررسی سهم آب، گاز و برق از سبد مصرفی خانوار می پردازد. گزارش وزارت رفاه نشان می دهد ایران در سال ۲۰۱۸ مطابق با آمار بانک جهانی در وضعیتی بالاتر از متوسط جهانی قرار دارد؛ به طوری که در دسترسی به برق شهری، متوسط کشوری ۱۰۰ درصد بوده؛ در حالی که در همان سال متوسط جهانی 89.5 درصد بوده است. همچنین متوسط جهانی دسترسی به آب طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی برای مناطق شهری 85.14 درصد و برای مناطق روستایی ۵۳ درصد بوده؛ حال آنکه متوسط کشوری در ایران مطابق آمار شرکت آب و فاضلاب برای مناطق شهری 99.82 درصد و برای مناطق روستایی 75.95 درصد است که بالاتر از متوسط جهانی است.

همچنین در بین ۳۱ استان کشور، کرمان بدترین و قم بهترین وضعیت را در شاخص های پنجگانه فقر انرژی (شامل «شاخص برق رسانی، آب رسانی و گازرسانی به مناطق شهر و روستایی»، «شاخص سهم هزینه انرژی از سبد هزینه خانوار»، «شاخص درصد بهره مندی خانوار از یارانه انرژی»، «شاخص های کیفیت و امنیت عرضه انرژی» و «شاخص نوع سوخت خوراک پزی») دارد. در مجموع، سه استان (کرمان، سیستان و بلوچستان و کهگیلویه و بویراحمد) در وضعیت «بسیار بد»، هفت استان (بوشهر، چهارمحال و بختیاری، خراسان جنوبی، زنجان، فارس، کرمانشاه و لرستان) در وضعیت «بد»، ۹ استان (ایلام، آذربایجان شرقی و غربی، خراسان شمالی، خوزستان، سمنان، مازندران، هرمزگان و همدان) در وضعیت «متوسط» و ۱۲ استان (اردبیل، اصفهان، البرز، تهران، خراسان رضوی، قزوین، قم، کردستان، گلستان، گیلان، مرکزی و یزد) در وضعیت «مناسب» به سر می برند.

جغرافیای استانی فقر انرژی

در این گزارش برای بررسی مقرون به صرفه بودن انرژی از دو شاخص «سهم هزینه انرژی از سبد هزینه خانوار» و «یارانه انرژی» استفاده شده است. اگر خانواری ۱۰ درصد از درآمدش را صرف خرید انرژی برای پخت وپز، گرمایش و سرمایش خانه خود کند، این خانوار دچار فقر انرژی است. در ایران سهم انرژی از سبد مصرفی خانوار در سال ۱۳۹۸ حدود ۴ درصد بوده که ناشی از قیمت پایین حامل های انرژی است. در این سال همچنین سهم انرژی در سبد خرید تنها 3.57 درصد از خانوارهای ایرانی بیش از ۱۰ درصد بوده است. بدین ترتیب، خانوار ایرانی تنها ۴ درصد از درآمد خود را صرف خرید انرژی می کند که دلیل اصلی این موضوع نیز انرژی ارزان و در دسترس و یارانه انرژی پرداختی از سوی دولت است. استان کرمان با ۱۱ درصد و سیستان و بلوچستان با ۹ درصد بیشترین میزان و قم با 0.3 درصد کمترین میزان خانوارهای فقیر انرژی (به لحاظ سهم انرژی از کل هزینه خانوار) را دارند. هر چقدر دهک درآمدی بالاتر باشد، درصد کمتری از خانوارها دچار فقر انرژی هستند؛ یعنی درصد کمتری از خانوارها هستند که سهم انرژی از سبد هزینه شان بالاتر از ۱۰ درصد است. در حالی که خانواده های کرمانی ماهانه و سالانه سهم بیشتری از درآمد خود را صرف انرژی می کنند، این سهم در قم بسیار کمتر است.

با توجه به یافته های این گزارش می توان گفت که ایران کشوری فقیر در زمینه انرژی نیست. دلیل ساده آن نیز دسترسی آسان و کم هزینه به انرژی است، اما مهمترین دلیل این موضوع همانا یارانه های پرداختی دولت در این حوزه است. آمارها نشان می دهد که در شاخص های دسترسی در حال حاضر بیش از ۹۹ درصد از سطح کشور برق رسانی شده اند و حدود هزار و 190 روستا فاقد برق هستند که البته از این میان، 250 روستا در دست برق رسانی است. در ارتباط با آب شرب نیز 75.95 درصد از روستاهای بالای ۲۰ خانوار و 99.8 درصد از مناطق شهری کشور از امکانات آب شرب سالم برخوردارند. مطابق با سالنامه ۱۳۹۸ شرکت آبفا، مناطق روستایی استان های یزد، کرمان، کردستان، بوشهر، سیستان و بلوچستان و هرمزگان به ترتیب کمترین استان هایی هستند که مناطق روستایی آنها از آب شرب سالم بهره مندند.

ارتباط با نویسنده: [email protected]