نوبل در زمین اقتصاد

جایزه نوبل اقتصاد ۲۰۲۵ به سه اقتصاددان برجسته «جوئل موکیر»، «فیلیپ آگیون» و «پیتر هاویت» اعطا شد؛ چراکه تحقیقات شان، درک بهتری از «رشد اقتصادی پایدار» را به همراه داشته است؛ رشدی که علاوه بر افزایش تولید ناخالص داخلی، موجب کاهش فقر، افزایش اشتغال و بهبود کیفیت زندگی می شود و به طور کلی به ارتقای رفاه اجتماعی و اقتصادی کمک می کند. این سه اقتصاددان با بررسی عواملی که موجب رشد پایدار می شود، مفاهیم جدیدی برای توسعه اقتصادی معرفی کرده اند. آنها نشان داده اند که برای دستیابی به رشد بلندمدت، اقتصادها باید تغییرات و پیشرفت ها را بپذیرند و فضایی مناسب برای رشد نوآوری ها ایجاد کنند.

یکی از مفاهیم مهمی که در تحقیقات نوبلیست های اقتصاد ۲۰۲۵ مطرح شده و نقش کلیدی در رشد اقتصادی ایفا می کند، «تخریب خلاق» (Creative Destruction)  است. این مفهوم برای اولین بار توسط اقتصاددان مشهور «یوزف شومپیتر» در اوایل قرن بیستم مطرح شد و به یکی از اصول بنیادین در رشد اقتصادی و نوآوری تبدیل گردید. تخریب خلاق به فرآیندی اشاره دارد که در آن، فناوری های جدید جایگزین فناوری های قدیمی می شوند و برخی صنایع و شرکت ها از میدان رقابت کنار می روند. به زبان ساده، تخریب خلاق، یعنی نوآوری هایی که به تدریج جایگزین محصولات و خدمات قدیمی تر می شوند و به این ترتیب، باعث تحول و پیشرفت در اقتصاد می گردند. این فرآیند برای رشد اقتصادی ضروری است؛ چراکه باعث می شود اقتصاد همیشه زنده، پویا و به روز باقی بماند.

نگاهی به پیش زمینه نظری رشد اقتصادی

رشد اقتصادی از بنیادی ترین مفاهیم علم اقتصاد است و دستیابی به آن، شرط اصلی بهبود کیفیت زندگی، کاهش فقر و ارتقای رفاه اجتماعی به شمار می آید. این رشد زمانی پایدار خواهد بود که بر پایه افزایش بهره وری، نوآوری و سرمایه گذاری در منابع انسانی و طبیعی استوار باشد. در قرن نوزدهم میلادی، «آدام اسمیت» و بعد از او «دیوید ریکاردو» و «جان استوارت میل»، رشد اقتصادی را از منظر تقسیم کار، تخصص و بازار آزاد بررسی کردند. به باور این اقتصاددانان، اگر دولت ها موانع تجاری را از میان بردارند و اجازه دهند که بازار به صورت آزاد و رقابتی عمل کند، رشد اقتصادی به طور طبیعی حاصل خواهد شد. در این نظریات، رشد عمدتاً به سرمایه گذاری و نیروی کار وابسته بود و توجه خاصی به نوآوری و فناوری نداشت.

اما در اواسط قرن بیستم با ظهور نظریه رشد نئوکلاسیک که توسط «رابرت سولو» معرفی شد، توجه بیشتر به فناوری و افزایش بهره وری جلب شد. طبق این نظریه، عامل کلیدی در رشد اقتصادی نه تنها سرمایه و نیروی کار است، بلکه تکنولوژی و نوآوری هم نقش اساسی دارند. در مدل «سولو»، پیشرفت های فناوری به عنوان عاملی برای رشد اقتصادی پایدار در نظر گرفته شده است. به گفته «سولو»، حتی اگر کشورها میزان زیادی سرمایه گذاری کنند، بدون نوآوری و بهبود در فناوری، رشد اقتصادی نمی تواند پایدار بماند. در سال های اخیر نیز رشد اقتصادی فقط از منظر افزایش تولید نگاه نمی شود، بلکه به پایداری و کیفیت رشد نیز توجه شده است. در نظریه های توسعه پایدار، تاکید بر این است که رشد باید به گونه ای باشد که منابع طبیعی و اجتماعی برای نسل های آینده حفظ شود. به عبارت دیگر، رشد اقتصادی باید با حفظ محیط زیست و منابع برای آینده همراه باشد تا به صورت بلندمدت پایدار بماند.

نوآوری و رشد پایدار با «تخریب خلاق»

«جوئل موکیر» در تحقیقات خود به رابطه میان پیشرفت های علمی و رشد اقتصادی پایدار پرداخته و توضیح می دهد که چگونه نوآوری های علمی و فناوری می توانند به طور متقابل یکدیگر را تقویت کرده و فرآیندهای خودمولدی برای رشد اقتصادی ایجاد کنند. «موکیر» معتقد است که نوآوری های علمی، در صورتی که به درستی حمایت شوند، می توانند به عنوان محرک های اصلی رشد اقتصادی پایدار عمل کنند. به عبارت ساده، او می گوید که برای تحقق رشد بلندمدت، سرمایه گذاری در علم و تحقیق و توسعه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این دیدگاه، رشد اقتصادی نمی تواند صرفاً براساس منابع طبیعی یا سرمایه گذاری های مالی صورت گیرد، بلکه نیازمند نوآوری های علمی و استفاده بهینه از آنهاست.

«فیلیپ آگیون» و «پیتر هاویت» نیز در تحقیقات خود، مفهوم «تخریب خلاق» را معرفی کرده اند که به فرآیندی اشاره دارد که در آن، نوآوری های جدید جایگزین فناوری های قدیمی می شوند و باعث به روزرسانی فرآیندهای اقتصادی می گردند. این دو اقتصاددان با استفاده از مدل های ریاضی، توضیح داده اند که چگونه رقابت در بازار و سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه می تواند تسریع کننده این فرآیند باشد. «آگیون» و «هاویت» تأکید دارند که «تخریب خلاق»، فرآیندی است که در آن نوآوری های جدید وارد بازار می شوند و به تدریج فناوری های قدیمی را کنار می زنند، همچنین فضای رقابتی جدیدی ایجاد می کنند که موجب رشد و پایداری اقتصادی می شود. آنها معتقدند که برای بهره برداری از این فرآیند، دولت ها و نهادهای عمومی باید از آن پشتیبانی کنند. این حمایت ها می تواند شامل حمایت از تحقیق و توسعه و ایجاد فضای رقابتی سالم باشد که به نوآوری ها، فرصت ورود به بازار و ایجاد تغییرات مؤثر را بدهد.

نقش بانک ها در توسعه نوآوری و رشد پایدار

بانک ها می توانند فراتر از تأمین مالی، نقشی کلیدی در تسهیل نوآوری و رشد پایدار ایفا کنند. با سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه، بهبود زیرساخت های دیجیتال و طراحی خدمات مالی نوآورانه، بانک ها می توانند فرآیندهای رشد را تسریع کنند. این تغییرات می تواند شامل توسعه ابزارهای مالی هوشمند، بهبود فرآیندهای مدیریت ریسک و پیش بینی نیازهای آینده مشتریان باشد اما برای تحقق این نقش، قانونگذار و سیاست گذار پولی باید با برداشتن محدودیت های تسهیلات تکلیفی و نرخ های دستوری به ایجاد فضای رقابتی سالم و شفاف کمک کنند. این تغییرات به بانک ها اجازه می دهد تا با افزایش کارایی و بهره گیری از فناوری های نوین، نقش خود را در رشد اقتصادی پایدار ایفا کنند و از این طریق، تاب آوری و رقابت پذیری شبکه بانکی در برابر چالش های اقتصادی تقویت شود.

دیدگاه های «جوئل موکیر» و «آگیون» و «هاویت» اگرچه به  نظر می رسد در ابتدا متفاوت باشند، اما در حقیقت این دیدگاه ها به  طور مکمل یکدیگر را تکمیل می کنند. «موکیر» بیشتر بر تاریخ و نهادها تمرکز دارد و نشان می دهد که برای دستیابی به رشد اقتصادی پایدار، باید از پیشرفت های علمی حمایت شده و زمینه های مناسب نهادی فراهم شود. او تأکید دارد که رشد اقتصادی به  طور خودمولد از تعامل نوآوری های علمی و فناوری های عملی به وجود می آید. از سوی دیگر، «آگیون» و «هاویت» با استفاده از مدل های ریاضی و نظریه های «تخریب خلاق» نشان می دهند که چگونه نوآوری های جدید می توانند به  طور مستمر جایگزین فناوری های قدیمی شده و باعث به روزرسانی فرآیندهای اقتصادی شوند. این دو دیدگاه در واقع به  طور طبیعی یکدیگر را تکمیل می کنند. «موکیر»، زمینه های لازم برای نوآوری را از طریق نهادها و تحقیق و توسعه فراهم می کند؛ در حالی که «آگیون» و «هاویت»، نحوه ورود و تأثیرگذاری این نوآوری ها در بازار و اقتصاد را توضیح می دهند. ترکیب این دو رویکرد، تصویر جامع و کاملی از رشد اقتصادی پایدار و فرآیندهای نوآورانه ایجاد می کند.

درس های نوبلیست ها برای سیاستگذاران

براساس نظریات نوبلیست های ۲۰۲۵، چند پیامد کلیدی برای سیاستگذاری در کشورها وجود دارد؛ اول و مهمتر از همه، حمایت از تحقیق و توسعه (R&D) برای ایجاد نوآوری و پیشرفت های علمی، ضروری است. برای رشد پایدار، کشورها باید منابع کافی را به تحقیق و توسعه اختصاص دهند و زمینه های علمی و تحقیقاتی را تقویت کنند. دومین درس، اهمیت باز بودن اقتصاد و ایجاد رقابت پذیری است. سیاستگذاران باید از ایجاد بازارهای بسته و انحصاری خودداری کنند. «تخریب خلاق» نشان می دهد که برای وارد کردن نوآوری ها به بازار، رقابت سالم ضروری است. سومین پیامد، جلوگیری از تمرکز انحصاری است. اگر تعداد کمی از شرکت ها یا صنایع بزرگ به  طور انحصاری، کنترل بازار را در دست بگیرند، نوآوری و رشد ممکن است کاهش یابد. بنابراین سیاست ها باید از گسترش انحصار جلوگیری کرده و فضای رقابتی و متنوع را ترویج کنند. در نهایت، یکی از مهمترین درس ها این است که باید نوآوری را تسهیل کرد. این به معنای ایجاد فضای مناسب برای کارآفرینی، تقویت آموزش های نوآورانه و همکاری های بین بخشی است تا اقتصادها بتوانند به  طور مستمر رشد کنند.

با وجود اهمیت نظرات نوبلیست های ۲۰۲۵، این دیدگاه ها بدون چالش و نقد نیستند. اولین چالش مهم، این است که نوآوری همیشه به رشد اقتصادی نمی انجامد. گاهی اوقات نوآوری ها بدون توجه به نیازهای بازار یا نبود زیرساخت های مناسب، ممکن است به شکست منجر شوند و رشد اقتصادی پایدار را تضمین نکنند. یکی دیگر از چالش ها، بحران های نابرابری است. فرآیند «تخریب خلاق» که در آن فناوری های جدید جایگزین فناوری های قدیمی می شوند، ممکن است باعث نابرابری های اقتصادی شود. گروه هایی که قادر به تطبیق با تغییرات نیستند، ممکن است از مزایای رشد اقتصادی عقب بمانند. همچنین هزینه های انتقال برای نیروی کار در صنایع قدیمی می تواند چالشی جدی باشد. بسیاری از افراد در صنایع قدیمی ممکن است شغل خود را از دست بدهند و نیاز به آموزش مجدد و تطبیق با فناوری های جدید داشته باشند. این امر می تواند مشکلات اجتماعی و اقتصادی ایجاد کند. در نهایت، محدودیت های مدل ها نیز وجود دارد. مدل های ریاضی «آگیون» و «هاویت» ممکن است برخی از پیچیدگی های واقعی اقتصاد را نادیده بگیرند. برای مثال، عوامل اجتماعی و فرهنگی که در تغییرات اقتصادی تاثیر دارند، در بسیاری از مدل ها به  طور کامل لحاظ نمی شوند.

راز رشد پایدار از نگاه نوبل ۲۰۲۵

دیدگاه های «جوئل موکیر»، «فیلیپ آگیون» و «پیتر هاویت» به  طور جامع، نشان می دهند که برای دستیابی به رشد اقتصادی پایدار، نیاز است تا ترکیبی از علم، فناوری، نهادها و سیاست های درست با یکدیگر همکاری کنند. رشد اقتصادی پایدار، نه یک هدیه است و نه یک روند طبیعی، بلکه نتیجه ای از سرمایه گذاری مداوم در تحقیق و توسعه، نوآوری و ایجاد فضای رقابتی در اقتصاد است. در مورد تاثیر این نظریات در صنعت بانکداری، بانک ها زمانی می توانند در رشد پایدار، نقش آفرینی مؤثری داشته باشند که از محدودیت های دستوری و تسهیلات تکلیفی رها شوند و در محیطی رقابتی و شفاف فعالیت کنند. در چنین فضایی، آنها قادر خواهند بود که با توسعه زیرساخت های فناورانه، خدمات مالی نوآورانه و مدیریت کارآمد منابع، به تسریع نوآوری و افزایش تاب آوری اقتصاد کمک کنند.

نظریات این سه اقتصاددان می تواند درس های زیادی برای سیاستگذاران در سراسر جهان، به ویژه در ایران به همراه داشته باشد. ایران می تواند با بهره گیری از این مفاهیم، به ویژه در زمینه حمایت از نوآوری و تقویت رقابت پذیری، به رشد پایدار دست یابد. با این حال، برای دستیابی به این اهداف، باید چالش هایی مانند وابستگی به منابع طبیعی و محدودیت های زیرساختی را برطرف کرد. در نهایت، رشد اقتصادی پایدار، نتیجه ترکیب چندین عامل است. ایران باید به سمت آزادسازی اقتصادی، حمایت از تحقیق و توسعه، و ایجاد فضای رقابتی سالم حرکت کند تا بتواند به رشد بلندمدت و پایدار دست یابد.