اقتصاد دیجیتال؛ مسیر تحول یا چالشی تازه؟

در دنیای امروز، اقتصاد دیگر محدود به کارخانه ها، فروشگاه های فیزیکی یا حتی مرزهای جغرافیایی نیست. تحولی عظیم در جریان است که اقتصاد جهانی را به سمت دیجیتالی شدن سوق داده است، اما اقتصاد دیجیتال دقیقا چیست؟ به زبان ساده، اقتصاد دیجیتال به فعالیت های اقتصادی گفته می شود که بر پایه فناوری های دیجیتال، اینترنت و داده ها شکل گرفته اند. از خرید و فروش های آنلاین گرفته تا رمزارزها، فین تک ها، هوش مصنوعی و حتی مدل های جدید کسب و کار، همه در دایره اقتصاد دیجیتال قرار می گیرند. آنچه این حوزه را متمایز می کند، سرعت، مقیاس پذیری و جهانی بودن آن است.

چرا این موضوع مهم است؟ زیرا اقتصاد دیجیتال دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورت بقا در دنیای مدرن است. کشورهایی که زیرساخت های دیجیتالی خود را توسعه داده اند، نه تنها در برابر بحران های اقتصادی مقاوم تر شده اند، بلکه فرصت های شغلی جدیدی خلق کرده و رفاه عمومی را افزایش داده اند. حال سؤال اینجاست: ایران در این مسیر کجا ایستاده است؟ آیا ما از این فرصت تاریخی، بهره خواهیم برد یا درگیر چالش های داخلی خواهیم ماند؟

روندهای جهانی اقتصاد دیجیتال؛ مسابقه ای که آغاز شده

جهان به سرعت در حال گذار به یک اقتصاد دیجیتال فراگیر است. کشورهایی که این تحول را زودتر درک کرده اند، اکنون پیشتاز بازارهای آینده هستند، اما این تحول دقیقا چه مسیری را طی کرده و امروز به کجا رسیده ایم؟

1-انقلاب داده ها و هوش مصنوعی: براساس نظرسنجی های مرکز بین المللی داده (IDCA)، هوش مصنوعی با سهم ۶۶ درصدی در صدر فهرست فناوری های تأثیرگذار بر اقتصاد دیجیتال قرار دارد و پس از آن، رایانش کوانتومی با ۲۲ درصد در جایگاه دوم ایستاده است. سایر فناوری ها همچون امنیت سایبری، رباتیک، فناوری 5G و اینترنت اشیا هر کدام تنها ۳ درصد از آرا را به خود اختصاص داده اند. در این میان، داده به باارزش ترین دارایی اقتصاد جهانی تبدیل شده است و شرکت هایی مانند آمازون، گوگل و علی بابا، با تکیه بر قدرت پردازش و تحلیل داده ها، مدل های کسب وکار را دگرگون کرده اند. هوش مصنوعی نیز با بهره گیری از این داده ها، در حوزه هایی چون پزشکی، مالی و تولید، نقش مهمی در تصمیم سازی ایفا می کند.

2-رشد اقتصاد پلتفرمی: امروزه برای راه اندازی یک کسب و کار موفق، نیازی به کارخانه های بزرگ یا فروشگاه های فیزیکی نیست. اقتصاد پلتفرمی به شرکت هایی مانند اوبر، ایربی ان بی، آمازون و دیجی کالا اجازه داده است بدون داشتن محصول فیزیکی، بزرگ ترین بازیگران بازار شوند. این مدل کسب وکار با ایجاد بسترهای آنلاین، عرضه و تقاضا را به شیوه ای جدید و کارآمد به هم متصل می کند.

3-بلاک چین و اقتصاد غیرمتمرکز: فناوری بلاک چین و رمزارزها به مفهومی جدید در اقتصاد دیجیتال تبدیل شده اند. این فناوری به اقتصاد غیرمتمرکز، امکان رشد داده است. بدین ترتیب، بسیاری از کشورها در حال آزمایش ارزهای دیجیتال ملی (CBDC) هستند، در حالی که بیت کوین و سایر رمزارزها نیز به عنوان گزینه های جایگزین برای مبادلات مالی، مسیرهای جدیدی برای پرداخت های دیجیتالی، قراردادهای هوشمند و تأمین مالی ایجاد کرده اند. با این حال، چالش های نظارتی و نوسانات قیمتی همچنان مانع از پذیرش گسترده این فناوری در برخی کشورها شده است.

4-تجارت الکترونیک (قلب تپنده اقتصاد دیجیتال): روندهای جهانی نشان می دهند که تجارت الکترونیک با سرعتی بی سابقه در حال رشد است. چین و آمریکا، دو قدرت برتر این حوزه هستند و مدل های جدیدی، مانند خرید اجتماعی (Social Commerce) که خرید مستقیم از شبکه های اجتماعی، نظیر اینستاگرام و تیک تاک را ممکن می کند و واقعیت افزوده (AR Shopping) که به مشتریان امکان مشاهده مجازی محصولات در محیط واقعی را می دهد، در حال تغییر تجربه خرید آنلاین هستند.

5-اقتصاد دیجیتال و اشتغال: در کنار تمام این تحولات، دیجیتالی شدن اقتصاد، مدل های شغلی را نیز دگرگون کرده است. مشاغل سنتی، جای خود را به مشاغل مبتنی بر مهارت های دیجیتال داده اند و در عین حال، هوش مصنوعی برخی شغل ها را تهدید می کند. کشورهایی که به سرعت آموزش مهارت های جدید را در اولویت قرار داده اند، توانسته اند از این فرصت برای افزایش بهره وری استفاده کنند.

حال با توجه به این روندهای جهانی، ایران در کجای این مسیر ایستاده است؟ آیا زیرساخت ها و سیاست های کشور با این تحولات همگام است یا همچنان درگیر چالش های سنتی باقی مانده ایم؟

ایران و اقتصاد دیجیتال؛ فرصت ها و چالش ها

ایران با داشتن جمعیت جوان، ضریب نفوذ بالای اینترنت و رشد استارت آپ ها، پتانسیل بالایی برای توسعه اقتصاد دیجیتال دارد. در سال های اخیر، گسترش فین تک ها، تجارت الکترونیک و خدمات ابری، نشان داده که ظرفیت های بزرگی در کشور وجود دارد، اما آیا این روند با سرعت تحولات جهانی همگام است؟

فرصت ها:

بازار گسترده دیجیتال: براساس گزارش «Digital 2025»، ایران با دسترسی بیش از ۸۵ درصد جمعیت (73.2 میلیون نفر) به اینترنت و بیش از ۴۸ میلیون کاربر فعال در شبکه های اجتماعی، از نظر وسعت بازار دیجیتال، یکی از بزرگ ترین بازارهای منطقه محسوب می شود. این گستره مخاطب، زیرساختی کم نظیر برای توسعه خدمات دیجیتال، تجارت الکترونیک و پلتفرم های نوآورانه فراهم کرده است.

رشد استارت آپ ها: ثبت بیش از ۷ هزار استارت آپ در سامانه «نوآفرین»، بیانگر آن است که مدل های کسب وکار دیجیتال و پلتفرمی در ایران نیز قابلیت اجرا و رشد دارند. این روند نشان می دهد که زیرساخت انسانی و تقاضای بازار داخلی، ظرفیت بالایی برای توسعه اقتصاد مبتنی بر نوآوری فراهم کرده است.

افزایش علاقه به فین تک: رشد چشمگیر استفاده از خدمات مالی دیجیتال در سال های اخیر، نشان دهنده افزایش اعتماد عمومی به فین تک ها، پرداخت های آنلاین و کیف پول های الکترونیکی است. براساس داده های بانک مرکزی و شرکت شاپرک، بیش از ۴ میلیارد تراکنش دیجیتال در فروردین ۱۴۰۴ ثبت شده که نشان دهنده گسترش قابل توجه استفاده از خدمات پرداخت الکترونیکی در بین کاربران ایرانی است. این روند، بیانگر آن است که پلتفرم های پرداخت دیجیتال، جایگاهی تثبیت شده در سبک زندگی مالی جامعه یافته اند.

نقش بانک ها در شکل گیری اقتصاد دیجیتال

نظام بانکی کشور، به عنوان یکی از اجزای کلیدی زیرساخت مالی و اقتصادی، می تواند نقش مؤثری در شکل گیری و توسعه اقتصاد دیجیتال ایفا کند. بانک ها از طریق ارائه خدماتی چون پرداخت الکترونیک، کیف پول های دیجیتال، بانکداری غیرحضوری و اتصال به فین تک ها، بستری حیاتی برای فعالیت های دیجیتال فراهم می کنند. در سال های اخیر، برخی از بانک ها با راه اندازی اپلیکیشن های هوشمند و نئوبانک ها، گام هایی در مسیر تحول دیجیتال برداشته اند؛ با این حال، ساختار سنتی، نبود انعطاف فناورانه و ضعف در تعامل با استارت آپ ها، از جمله موانع پیش روی این مسیر است. تقویت بانکداری باز، به کارگیری APIهای امن، یکپارچه سازی سامانه های بانکی و بازتعریف نقش بانک ها به عنوان پلتفرم مالی دیجیتال، از مهمترین اقداماتی است که می تواند نقش نظام بانکی را از تأمین مالی سنتی به تسهیلگر نوآوری در اقتصاد دیجیتال، ارتقا دهد.

چالش ها:

زیرساخت های ناکافی و قوانین متغیر: نبود ثبات در سیاستگذاری های حوزه دیجیتال، بسیاری از کسب وکارها را دچار عدم اطمینان کرده است. همچنین عدم سرمایه گذاری هدفمند و ساختاری دولت در توسعه زیرساخت های دیجیتال متناسب با اهداف کلان کشور، یکی از موانع اصلی در مسیر شکل گیری یک اقتصاد دیجیتال پویا به شمار می رود.

نبود یکپارچگی سامانه ها: سامانه های متعدد، غیرهم راستا و فاقد استانداردهای یکپارچه و همچنین عدم اتصال بین سامانه های مختلف دولتی و غیردولتی، موجب کندی فرآیندها، عدم تبادل داده و کاهش اعتماد به خدمات دیجیتال شده است.

نگرانی عمومی به حریم خصوصی و امنیت داده ها: نبود قانون مشخص برای حفاظت از داده های شخصی، نگرانی هایی درباره حریم خصوصی و استفاده نادرست از اطلاعات کاربران ایجاد کرده است.

تحریم ها و محدودیت های بین المللی: بسیاری از فناوری های کلیدی، خدمات مالی، ابزارهای توسعه نرم افزار، زیرساخت های ابری (cloud)، درگاه های پرداخت، APIهای کاربردی و حتی پلتفرم های فروش آنلاین برای کاربران ایرانی در دسترس نیست.

سرمایه گذاری محدود در نوآوری: اقتصاد دیجیتال، نیازمند سرمایه گذاری در حوزه هایی مانند هوش مصنوعی، بلاک چین و کلان داده است، اما سرمایه گذاری ها در این حوزه ها همچنان محدود و پراکنده است.

مشکل نیروی کار ماهر: مهاجرت نخبگان و کمبود آموزش های مهارت محور در حوزه دیجیتال، یکی از موانع جدی پیشرفت است.

راهکارهای پیشنهادی برای توسعه اقتصاد دیجیتال

1-تقویت زیرساخت های دیجیتال و تدوین قوانین پایدار: بدون اینترنت پرسرعت، دیتاسنترهای بومی، شبکه های ابری و قوانین شفاف، اقتصاد دیجیتال شکل نخواهد گرفت. دولت باید بر گسترش پهنای باند، امنیت سایبری و مقررات گذاری پیش بینی پذیر، تمرکز کند تا محیطی امن و پایدار برای فعالیت کسب وکارهای دیجیتال فراهم شود.

2-سرمایه گذاری راهبردی روی فناوری های کلیدی: اقتصاد دیجیتال بر ستون هایی همچون هوش مصنوعی، بلاک چین، اینترنت اشیا و کلان داده بنا شده است. سیاستگذاران باید سرمایه گذاری در این حوزه ها را از حالت پراکنده به سمت برنامه های راهبردی و پایدار هدایت کنند و با ایجاد صندوق های تخصصی نوآوری، از رشد استارت آپ های فناورانه حمایت کنند.

3-تشویق سرمایه گذاری داخلی و خارجی: با کاهش موانع اداری، ارائه معافیت های هدفمند مالیاتی و حمایت حقوقی از سرمایه گذاران، می توان زمینه ورود منابع مالی بیشتر به حوزه دیجیتال را فراهم کرد. اتصال به اکوسیستم نوآوری جهانی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

4-تسهیل رشد استارت آپ ها و کسب وکارهای نوآور: کاهش بوروکراسی مجوزدهی، راه اندازی مراکز رشد و نوآوری در استان ها و ایجاد فضاهای مشترک کاری می تواند موتور نوآوری کشور را فعال تر کند. همکاری ساختاریافته بین استارت آپ ها و صنایع بزرگ باید در قالب سیاست های تشویقی دنبال شود.

5-آموزش فراگیر مهارت های دیجیتال: نیروی انسانی ماهر، زیربنای تحول دیجیتال است. آموزش برنامه نویسی، تحلیل داده، تجارت الکترونیک و امنیت سایبری باید از سطح مدارس تا دانشگاه و در قالب دوره های آزاد و آنلاین در اختیار عموم قرار گیرد. ایجاد «سواد دیجیتالی» عمومی، نه فقط متخصص، ضروری است.

6-تسهیل تجارت الکترونیک و خدمات پرداخت: باید با ساده سازی فرآیند خرید و فروش، توسعه زیرساخت های لجستیک و بهبود دسترسی به درگاه های پرداخت امن و کارآمد، اعتماد کاربران به خرید آنلاین تقویت شود. بازارگاه های اینترنتی بومی باید با استانداردهای جهانی تجهیز شوند.

7-حضور راهبردی در بازارهای بین المللی: کسب وکارهای دیجیتال ایرانی باید با نگاه صادرات محور توسعه یابند. حمایت از برندهای رقابت پذیر، حضور در بازارهای منطقه ای و ایجاد پلتفرم های فرامرزی (مانند نسخه بومی علی بابا) می تواند به توسعه درآمد ارزی کشور کمک کند.

8-ایجاد نهاد یکپارچه راهبری اقتصاد دیجیتال: برای پایان دادن به پراکندگی سیاستگذاری ها، تشکیل یک شورای عالی اقتصاد دیجیتال با اختیارات بین بخشی، امری ضروری است؛ نهادی که با مشارکت دولت، بخش خصوصی و دانشگاه ها بتواند هدایت کلان این حوزه را برعهده بگیرد.

9-یکپارچه سازی سامانه ها و حکمرانی داده: با تدوین استانداردهای فنی مشترک، تبادل داده بین دستگاه ها و استقرار نهاد ملی حاکمیت داده، می توان زیرساخت تبادل اطلاعات را تقویت و از موازی کاری جلوگیری کرد. داده، ثروت ملی است و باید به درستی مدیریت شود.

جمع بندی؛ سه ضلعی توسعه اقتصاد دیجیتال

اقتصاد دیجیتال، دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی است که کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه با سرعت به آن پرداخته اند. روندهای جهانی، نشان می دهند کشورهایی که سریع تر خود را با این تغییرات وفق داده اند، در حال جذب سرمایه های کلان، افزایش بهره وری و ایجاد فرصت های شغلی نوین هستند. ایران با تمام چالش های موجود، همچنان فرصت های بزرگی در این حوزه دارد، اما عبور از این چالش ها، نیازمند برنامه ریزی بلندمدت، ثبات سیاستگذاری، سرمایه گذاری در نوآوری و پرورش نیروی انسانی متخصص است. اگر با نگاه منفعلانه به این تحولات بنگریم، بدون بازآفرینی مدل های کسب وکار، آموزش نیروی انسانی و ایجاد زیرساخت های مناسب، اقتصاد دیجیتال برای ما چیزی جز چالش و عقب ماندگی نخواهد بود، اما اگر از همین امروز، دولت با ایجاد قوانین شفاف و فضای قابل پیش بینی و کسب وکارها با جسارت ورود به فناوری های نوین و مردم با پذیرش تغییر و یادگیری مهارت های دیجیتال، مسیر را باز کنند، این اقتصاد می تواند همان کلیدی باشد که قفل توسعه را باز می کند.

در حقیقت، اقتصاد دیجیتال یک ابزار است، نه یک تهدید ذاتی. چگونگی بهره برداری ما از این ابزار است که تعیین می کند در سال های آینده در کدام سوی تاریخ خواهیم ایستاد؛ در صف بازیگران اصلی اقتصاد جهانی یا نظاره گر رشد دیگران. اکنون بهترین زمان است که هر سه ضلع جامعه، یعنی حاکمیت، بخش خصوصی و مردم با درک اهمیت این تحول، نقش فعال خود را تعریف کنند. اقتصاد دیجیتال می تواند فرصت های بزرگ تری را برای ایران فراهم نموده و ظرفیت های جدید اقتصادی را به بهره برداری برساند، به شرطی که به طور استراتژیک به آن نگاه کنیم و زیرساخت ها، سیاستگذاری ها و آموزش های لازم را فراهم کنیم.