احياي درياچه با ايجاد بادشکن

 درجه حرارت در منطقه درياچه اروميه نزديک به يک و نيم تا دو درجه سانتيگراد در مقايسه با متوسط 60 ساله افزايش‌يافته است كه اين افزايش، معادل يك ميليارد مترمكعب افزايش تبخير است.نكته قابل توجه ديگري که نياز است مطرح شود گرماي بسيار زيادي است که در حوضه درياچه اروميه وجود دارد و در نتيجه تشديد تبخير آب را موجب مي‌شود و آخر اينكه واضح است، درياچه اروميه، پايانه حوضه آبخيز محسوب مي‌شود و تنها راه خروج آب از درياچه تبخير است.

بنابراين دلايل متقني نسبت به نقش مهم فرآيند تبخير و تشديد آن در اين حوضه وجود دارد.مطالعات انجام شده توسط سازمان ملل نيز 65درصد كاهش سطح آب درياچه اروميه را که ناشي از تغيير اقليم (گرم شدن زمين) و احداث كانال‌هاي انحرافي براي استفاده كشاورزي است، تاييد مي کند.بدين ترتيب بايد هرچه سريعتر با اقدامي پيشگيرانه از خشک شدن هرچه بيشتر اين زيست بوم نادر جلوگيري به‌عمل آورد.

به‌طور كلي متوسط سالانه تبخير از سطح درياچه حدود 1000 تا 1500ميلي‌متر برآورد شده است.اين فرآيند به اين معني است که در نتيجه اين دو عامل يعني افزايش دما و بالا بودن تبخير از سطح، وسعت درياچه مسلما از آنچه که هست بازهم کمتر و نهايتاً رو به خشک شدن کامل خواهد گذاشت.طبق نتايج مطالعات انجام شده تيم تحقيقاتي گلفام، پتانسيل تبخير در منطقه درياچه اروميه، بستگي به‌عوامل مختلفي مانند تابش خورشيدي، رطوبت نسبي، سرعت باد، درجه حرارت، اندازه سطح تبخير شونده، تغيير اقليم و گرمايش زمين، فشار هوا و...دارد.از سويي ديگر بحث بادهاي منطقه‌اي را داريم که سبب افزايش سرعت تبخير مي شوند و با افزايش سرعت باد، جابه‌جايي هواي اشباع بالاي سطح سريع‌تر انجام شده و سرعت تبخير افزايش مي‌يابد.

براساس گزارش ايستگاه سينوپتيک اروميه مجموع روزهايي که شهر اروميه در معرض وزش بادهايي با سرعت حداقل هفت و حداکثر 16 متر در ثانيه قرار مي‌گيرد، حدود 164 روز است که سبب جابه‌جايي هواي اشباع بالاي سطح شده و سرعت تبخير از سطح درياچه و نيز سطح اراضي پيراموني را افزايش مي دهد.

مهم‌ترين موضوع، ناشناخته بودن اثرات درازمدت تغييرات اقليمي تا حد زياد است، نگراني از اينکه الگوي بارندگي تغيير خواهد کرد وجود دارد و برخي از مناطق، کاهش بارندگي را تجربه مي‌کنند.

يکي از روش‌هاي جديد براي تخمين تبخير و تعرق به خصوص در مناطق بزرگ، استفاده از تکنولوژي سنجش از دور است.اين روش مي تواند پارامترهايي نظير دماي سطحي، ضريب آلبدو و شاخص گياهي را سازگار با محيط استخراج کند.(برگشت قسمتي از انرژي خورشيد به جو كه برحسب‌درصد انرژي نشان داده مي‌شود به آلبدو معروف است.) 

اغلب مقدار كل تشعشع خورشيدي در مناطق كوهستاني بيشتر و تشعشعاتي را كه زمين برحسب واحد سطح دريافت مي‌کند، زيادتر است.استان آذربايجان غربي نيز يکي از مناطق کوهستاني کشور است و توپوگرافي متنوع و گسترده‌اي دارد.

در نتیجه اول کوهستاني بودن منطقه و دوم کمبود يا نبود پوشش گياهي و از طرفي گرد و غبار محيط همه و همه و روزبه‌روز سبب تشديد پديده آلبدو در منطقه مي‌شود. مجموع اين عوامل مانع از بارندگي شده و در نتيجه به خشکي بيشتر هوا، افزايش تبخير از سطح درياچه و عرصه‌هاي پيراموني منجر مي‌شود. از سال 2007 تا 2013 آلبدوي سطح آب درياچه اروميه چهار برابر و آلبدوي کل محدوده درياچه و نواحي خشک شده اطراف درياچه 5/2 برابر شده است.

تغييرات زماني مساحت درياچه اروميه و ميزان آلبدو 

آيا راهکاري علمي، اجرايي، کم هزينه و قابل دفاع درخصوص مقابله و کاهش آلبدو در منطقه و جلوگيري از تبخير بيشتر آب و خشک شدن کامل درياچه وجود دارد؟ پاسخ به اين پرسش فقط يک جواب مثبت دارد و آن احداث جنگل‌کاري‌هاي نواري يا بادشکن در مناطق پيراموني درياچه است. در اثر وجود کمربندهاي سبزنواري يا بادشکن علاوه بر تثبيت نمک و جلوگيري از ايجاد گرد و غبار نمکي و مهم‌تر از آن جلوگيري از فرسايش خاک، با کاهش درجه حرارت خاک، رطوبت در خاک ذخيره شده، تنش آبي نيز در گياهان منطقه وجود نخواهد داشت.

اين امر سبب رشد گياهان و نهايتا استقرار پوشش گياهي به خصوص نباتات مرتعي منطقه شده و در نتيجه، آلبدو در منطقه و درياچه کاهش خواهد يافت، بنابراين بارندگي در منطقه افزايش مي‌يابد. 100هزار درخت مي‌تواند مقدار آبي حدود 250 ليتر در روز در طول فصل مه جمع‌آوري كند. اگر فصل مه نصف سال باشد كل ‌آب جمع شده در سال به 6/45 مترمكعب براي هر درخت خواهد رسيد.حتي اگر 25‌درصد از اين آب مازاد بر نياز ضروري درختان باشد، حدود 10 مترمكعب در سال به سمت شيب‌هاي پايين نفوذ خواهد كرد.اين مقدار معادل است با داشتن يك مقدار اضافي بارندگي برابر با 100 ميلي‌متر كه روي عرصه‌اي به مساحت 10 كيلومترمربع فرو مي‌ريزد.(نمونه اين طرح در صحرايي در مغولستان چين به نام سرزمين کوبوجي اجرا شده و نتيجه بخش بوده است.) 

* کارشناس ارشد منابع طبیعی