تحلیل های اجتماعی درباره کرونا

نزدیک به یک سال پیش، واقعیت دنیای ما ناگهان تغییر کرد. ویروسی کوچک و مهیب به سرعت تمام مرزهای جهان را درنوردید و دنیایی را که می شناختیم زیر و رو کرد. سلامت ناگهان در درجه اول اهمیت در تمامی کشورهای جهان قرار گرفت و خانه ‏ها به سنگر شهروندان تبدیل شد. سپس با گذر از شوک اولیه کووید-19، مسئله بازگشت به زندگی از طریق فضای مجازی مطرح شد؛ دانش آموزان، دانشجویان و کارمندان از طریق مانیتورها به کلاس های درس و محل های کار بازگشتند و حتی مشکلات سلامت نیز ترجیحا ابتدا از راه دور بررسی شد. با شیوع کرونا همچنین بسیاری از غول های فناوری به طراحی اپلیکیشن های کاربردی برای شناسایی کرونا دست زدند و به موازات استقبال از این اپلیکیشن ها، بحث ها درباره نقض حریم خصوصی کاربران نیز بیشتر شد.

در همین حال، همه سمینارها و همایش ها چه در ایران و چه جهان به صورت برخط و آنلاین برگزار شده و همه ما در این میان به امید آینده و به انتظار روزهای پساکرونا نشسته ایم و به تعبیر احمد شاملو، «همچنان دوره می کنیم شب را و روز را، هنوز را...» چشم انتظار روزهایی که سرانجام این ویروس لعنتی از زندگی مان بیرون رفته و ما بدون نگرانی از اپیدمی می توانیم دوباره زندگی عادی و پیشین خود را از سر بگیریم، با فراغ خاطر در خیابان قدم بزنیم، تفریح کنیم و آزادانه به سفر برویم.

در غیاب نگاه جامعه شناختی به مسئله کرونا

هرچند واکسیناسیون کرونا در اغلب کشورها آغاز شده و شمارش معکوس برای بازگشت به زندگی عادی کلید خورده است، اما سوال این است که کرونا تا آن روز چه بر سر دنیای ما خواهد آورد؟ چقدر مناسبات جهان ما را به هم خواهد ریخت و چگونه بین ما و دنیای ما قرار خواهد گرفت؟ در همین گام نخست، چند نکته قطعی به نظر می رسد: کرونا وضعیت بازارها را به هم زده، توانایی دولت های مختلف در مهار بیماری را به وضوح نشان داده و تاثیر بلندمدت و قطعی آن بر افق سیاسی و اقتصادی جهان هنوز به اندازه ابعاد خود این ویروس، مبهم و ناشناخته است.

در این بین، از روزی که کرونا به ایران رسید، ذهن های زیادی را درگیر خود کرد و بحث ها و چالش های زیادی برانگیخت؛ چه در باب چگونگی برخورد دولت با موج بیماری و چه در باب هستی شناسی بیماری و اثرات آن در زندگی و اجتماع. در این راستا، چندی پیش وبینار تخصصی «سمت و سوی افکار عمومی در دوران کرونا» به همت مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) و با حضور دکتر علی اصغر سعیدی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و دکتر آرش نصر اصفهانی، جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی برگزار شد و بحران کرونا از دیدگاه جامعه شناختی تحلیل و بررسی شد.

در ابتدای این نشست مجازی، دکتر علی اصغر سعیدی به نبود نگاه جامعه شناختی به مسئله شیوع کرونا اشاره کرد و گفت: «از زمان همه گیری کووید-19 آنچه مورد غفلت قرار گرفت، نبود نگاه جامعه شناختی به مسئله کرونا و بی توجهی به این نکته بود که مردم باید رفتارهای خود را با سیاست های اعمال شده تنظیم کنند. از اینجا اهمیت توجه به افکار عمومی مشخص می شود؛ اینکه مردم درباره کرونا چه فکر می کنند؟ مشکلات آنها در این ایام چیست؟ چطور می توان رفتارهای اشتباه مردم را تصحیح کرد؟»

او با بیان اینکه «تمامی کشورها از کرونا ضربه اقتصادی خورده اند»، ادامه داد: «از زمان شیوع کرونا، نخستین فرضی که در افکار عمومی و به ویژه در بین سیاست گذاران مطرح شد، بحث تقابل بین اقتصاد و سلامت بود. تقریبا تمامی کشورها از کرونا ضربه اقتصادی خورده اند. شاید برخی فکر  کنند که ضربه اقتصادی که ایران متحمل شد، به خاطر تحریم ها بیش از سایر کشورها بود، اما ضربه اقتصادی به کشورهای توسعه یافته نسبتا بیشتر بود. موضوع مهم در این بین، تفاوت آمار مرگ و میر در کشورهای مختلف بود. برخی این تفاوت در آمار قربانیان را ناشی از اثربخشی برنامه های کنترلی در برخی کشورها مثل کره جنوبی و چین می دانستند. سپس این اجماع در بین سیاست گذاران شکل گرفت که برای کاهش آمار مرگ و میر باید پروتکل های بهداشتی نظیر استفاده اجباری از ماسک، پرهیز از تجمع طولانی در مکان های بسته و کاهش تماس های اجتماعی باید رعایت شوند.»

پیامدهای منفی توهم توطئه در ایران و آمریکا

به گفته سعیدی، «این برنامه ریزی ها کم و بیش در بسیاری از کشورها انجام شد، اما آنچه مورد غفلت قرار گرفت، نبود نگاه جامعه شناختی به مسئله کرونا و بی توجهی به این نکته بود که مردم باید رفتارهای خود را با این سیاست ها تنظیم کنند. از اینجا اهمیت توجه به افکار عمومی مشخص می شود؛ اینکه مردم درباره کرونا چه فکر می کنند؟ مشکلات آنها در این ایام چیست؟ چطور می توان رفتارهای اشتباه مردم را تصحیح کرد؟ خوشبختانه با وجود تمامی مشکلات، نظرسنجی هایی در این خصوص در ایران انجام شد.»

عضو هیأت علمی دانشگاه تهران سپس به پیامدهای منفی توهم توطئه اشاره کرد و گفت: «اینکه مردم اطلاعات را از طریق چه راهی (رسمی یا غیررسمی) به دست می آوردند، مهم است. یکی از بحث هایی که در زمینه کرونا مطرح شد و به توزیع اطلاعات ضربه زده، توهم توطئه است که البته این موضوع کمتر در آمارهای ایران دیده شده و ریشه آن بیشتر در آمریکا مشاهده می شود. بحث توهم توطئه علاوه بر ضربه زدن به توزیع اطلاعات، به شدت بر رفتارهای مردم نیز تأثیر می گذارد. توهم توطئه می تواند پیامدهای منفی روی مدیریت کرونا نیز داشته باشد؛ به عنوان مثال، نتایج یک نظرسنجی در آمریکا نشان می دهد که تنها ۳۱ درصد مردم واقعیت کرونا را قبول کرده‎اند بنابراین در این شرایط، نظریات متخصصان رد می شود و شرایطی پیش می آید که باید چراغ بردارید و به دنبال واقعیت بگردید!»

او با بیان اینکه «اگر این مسئله به درستی کنترل نشود، کشورها در مدیریت بهداشت و سلامت با چالش مواجه خواهند شد»، افزود: «افکار عمومی از این حیث اهمیت دارد و نحوه کنترل و اصلاح افکار پس از خروج از این بحران، قطعا بر سیاست های آینده جامعه نیز تأثیر می گذارد. مسئله دیگر این است که جایگاه اجتماعی و اقتصادی افراد، تأثیر زیادی روی رفتارهای آنان دارد. بروز رفتارهای غیرعقلانی از سوی گروه های آسیب پذیر نشان دهنده لزوم اتخاذ سیاست های خاص است. اصلاح رفتارهای گروه های آسیب پذیر در مدیریت کرونا بسیار مهم است، زیرا گروهی معتقد به تئوری توطئه هستند و یا برخی افراد کمتر به دنبال کسب اطلاعات هستند. از این رو، در بسیاری از کشورها، تعداد مبتلایان به کرونا در بین گروه های آسیب پذیر بیشتر بوده است.»

موضوع سلامت برای مردم مهمتر است یا اقتصاد؟

دکتر آرش نصر اصفهانی نیز در وبینار «سمت و سوی افکار عمومی در دوران کرونا»، به نظرسنجی های انجام شده در سطح کشور اشاره کرد و گفت: «از اسفندماه 98 تاکنون 9 موج نظرسنجی با همکاری شهرداری تهران و مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در شهر تهران و سه موج نظرسنجی ملی توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات انجام شده است. اصلی ترین و پرتکرارترین سوال  در این نظرسنجی ها، میزان نگرانی مردم از ابتلا به کرونا بوده است. در دو نقطه، اوج نگرانی مردم نسبت به کرونا دیده می شود که نقطه اول مربوط به ابتدای اردیبهشت 99 و پس از پایان تعطیلات نوروز و رفع نسبی برخی محدودیت ها از سوی دولت و نقطه دوم آبان ماه 99 و همزمان با افزایش شمار مبتلایان و آمار مرگ و میر است که نشان می دهد، میزان نگرانی مردم در ارتباط مستقیم با آمار مبتلایان و جان باختگان اعلام شده است.»

به گفته این پژوهشگر اجتماعی، «یکی دیگر از سوالات تکرار شده در نظرسنجی ها مربوط به عملکرد دولت و نهادهای عمومی در مدیریت کرونا بود. بیشترین میزان نارضایتی در اسفندماه پارسال دیده می شود که به تدریج و با فراگیر شدن کرونا در سطح جهان، از میزان نارضایتی از عملکرد دولت کاسته شده است.»

نصر اصفهانی با اشاره به اهمیت موضوع اعتماد به آمارها ادامه داد: «از دیگر سوالاتی که در این نظرسنجی ها بارها پرسیده شد، میزان اعتماد به آمارهای رسمی اعلام شده بود. نتایج این نظرسنجی ها نشان می دهد بیشترین میزان بی اعتمادی مربوط به مقطع ابتدایی شیوع کرونا در اسفندماه 98 است. در این بین، هرچه میزان نارضایتی از عملکرد دولت افزایش پیدا می کند، میزان بی اعتمادی به آمار رسمی نیز افزایش می یابد.»

او موضوع مهم سلامت یا اقتصاد را یکی از موضوعات مورد بحث در بسیاری از کشورها عنوان کرد و گفت: «تقریبا اگر دو ماه اخیر را استثناء در نظر بگیریم، می توان گفت که از دید افکار عمومی، بحث سلامت در اولویت قرار دارد و این موضوع را می توان در نظرسنجی های مختلف مشاهده کرد. مثلا در فروردین ماه امسال حدود 76 درصد پاسخگویان با وجود مشکلات اقتصادی همچنان موافق تعطیلی برای مقابله با کرونا بودند. البته حمایت افکار عمومی از اعمال محدودیت ها در آن مقطع زمانی (اسفند 98) در شرایطی بود که هنوز این محدودیت ها به صورت رسمی و سراسری تصویب و اجرا نشده بود.»

به گفته وی، «اما  نتایج نظرسنجی  اخیر (آبان و آذر 99) نشان می دهد که مشکلات اقتصادی با 51 درصد سهم بیشتری از نگرانی های مردم را به خود اختصاص داده، یعنی با گذشت زمان و تغییر شرایط، نگرانی از کرونا (سلامت) جای خود را به نگرانی از مشکلات اقتصادی داده است. همچنین مهمترین منبع کسب اطلاعات مردم برای اخبار کرونایی، صداوسیما با 65 درصد عنوان شده است، اما این منبع بودن الزاما به معنای اعتماد به صداوسیما نیست.»

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com