قراردادهای اختیار معامله (قسمت اول)

این روزها ابزار جدیدی به بازار سرمایه راه پیدا کرده است که می تواند ابزار مناسبی برای کسب سود و همچنین پوشش ریسک های احتمالی معاملاتی شما باشد. در برابر معاملات نقدی سهام و کالا، این روزها شما توانایی آن را دارید که اختیار خرید یا فروش سهم یا کالایی (در حال حاضر سکه بهار آزادی) را در بورس سهام و بورس کالا معامله کنید.

قراردادهای اختیار معامله (option): نوعی قرارداد است که براساس آن خریدار اختیار معامله این حق را پیدا می کند مقدار مشخصی از دارایی پایه را با مبلغ مشخص در زمان مشخصی در آینده از فروشنده اختیار معامله خریداری کند یا به وی بفروشد.

در این تعریف با چهار پارامتر اساسی زیر روبه رو می شویم که لازم است مفاهیم آنها را دقیقا متوجه شوید:

1- دارایی پایه: به کالا یا سهمی که قرارداد روی آن تعریف می شود، اطلاق می شود. این کالا می تواند یک خودرو، یک سهم خاص، سکه طلا یا هر کالای دیگری باشد.

2- قیمت اعمال: مبلغ مشخصی که خریدار و فروشنده روی آن توافق می کنند که در صورت اعمال حق خرید یا فروش توسط خریدار، معامله در آن قیمت مشخص انجام شود.

3- تاریخ سررسید: تاریخی که خریدار و فروشنده اختیار روی آن توافق کرده اند که تا آن تاریخ یا دقیقا در آن تاریخ، خریدار، حق خرید یا فروش را اعمال کند.

4- قیمت توافقی اختیار: قیمتی است که خریدار در قبال دریافت حق خرید یا فروش، به فروشنده پرداخت می کند.

با توجه به تعریف حق خرید یا فروش، دو نوع قرارداد اختیار معامله تعریف می شود.

قرارداد اختیار خرید(call option): در این قرارداد، خریدار در قبال پرداخت وجه مشخصی به فروشنده این حق را پیدا می کند که در آینده کالا یا سهمی را از فروشنده در قیمت مشخصی خریداری کند. فروشنده قرارداد اختیار خرید نیز در قبال دریافت وجه قرارداد متعهد می شود در صورتی که خریدار تمایل به استفاده از حق خود را داشت، کالا را به قیمت اعمال شده به وی بفروشد. دقت کنید که میزان قیمت توافقی اختیار که بین خریدار و فروشنده رد و بدل شده است، هیچ تاثیری در قیمت اعمال ندارد.

در معامله اختیار خرید، خریدار اختیار در صورتی که قیمت نقدی کالای مورد معامله در تاریخ اعمال، بیشتر از قیمت اعمال باشد، قطعا تمایل دارد از حق خود استفاده و کالا را با قیمت اعمال از فروشنده خریداری کند. در این حالت خریدار کالایی را با قیمت کمتری از بازار نقدی به دست آورده است یا با فروش آن در بازار نقدی می تواند کسب سود کند. در این حالت اصطلاحا می گوییم اختیار خرید «در سود» است.

در صورتی که قیمت نقدی کالا در زمان اعمال با قیمت اعمال برابر باشد، تفاوتی برای خریدار اختیار معامله ندارد که از حق خود استفاده و کالا را از فروشنده دریافت کند یا از بازار نقدی تهیه کند. در این حالت اصطلاحا می گوییم قرارداد اختیار خرید «بی تفاوت» است.

در حالت سوم نیز ممکن است قیمت نقدی کالا در زمان اعمال کمتر از قیمت اعمال باشد که مسلما خریدار اختیار معامله از حق خود استفاده نخواهد کرد و به جای تامین کالا از فروشنده قرارداد اختیار خرید، آن را از بازار نقدی با قیمت کمتر تهیه می کند. در این حالت اصطلاحا می گوییم قرارداد اختیار خرید «در ضرر» است.

در صورتی که از تاریخ اعمال بگذریم و خریدار تمایل به استفاده از حق خود نداشته باشد، این حق خود به خود باطل می شود.

برای ملموس شدن موضوع دو مثال ساده زیر را بیان می کنیم.

ابتدا از یک مثال قدیمی و ساده شروع می کنیم. بزرگ ترها حتما کوپن ارزاق را به یاد دارند. در این قرارداد که بین شهروندان و دولت بسته می شد، شهروندان اختیار خرید یک کالا، به طور مثال روغن نباتی را در قیمت و تاریخ مشخصی با قیمت صفر ریال از دولت خریداری می کردند. (در واقع هیچ مبلغی برای داشتن این اختیار خرید به دولت پرداخت نمی کردند.) حال در زمان سررسید کوپن در صورتی که قیمت کالا در بازار آزاد بیشتر از قیمت اعمال بود، قطعا شهروندان برای تهیه آن کالا از کوپن خود استفاده می کردند. اگر فرضا قیمت نقدی کالا در زمان سررسید کوپن کمتر یا برابر با قیمت اعمال بود، برای شهروندان تفاوتی نمی کرد از کوپن خود استفاده کنند یا نکنند و خود به خود تاریخ کوپن آنها منقضی و این حق اختیار خرید باطل می شد.

در یک مثال امروزی تر به خریدوفروش اختیار خرید سکه طلا می پردازیم. فرض کنید برای یک ماه آینده شما نیاز به 10سکه طلا دارید. در حال حاضر نیز مبلغ خرید این 10 سکه را ندارید. همچنین احساس می کنید که نوسانات قیمت طلا صعودی است و در یک ماه آینده با رشد قیمتی همراه است. فرض کنید قیمت یک سکه در حال حاضر یک میلیون تومان باشد و پیش بینی شما از بازار ماه آینده قیمت یک میلیون و صد هزار تومانی برای هر سکه باشد.

پس قراردادی را منعقد می کنید که به طور مثال با پرداخت 20هزار تومان برای هر سکه بتوانید سکه را در تاریخ معین یک ماه آینده به قیمت یک میلیون و 5هزار تومان خرید کنید. طرف مقابل شما نیز متعهد می شود در قبال دریافت 20هزار تومان برای هرسکه در ماه آینده هر سکه را به شما یک میلیون و 50هزار تومان به فروش برساند. فارغ از آنکه قیمت سکه در بازار نقدی چقدر باشد.

در مثال فوق فرض کنیم که سکه در تاریخ اعمال همان مبلغ یک میلیون و 100هزار تومان باشد. شما برای خرید هر سکه تنها یک میلیون و 50 هزار تومان پرداخaت خواهید کرد و برای داشتن این حق نیز 20 هزار تومان هزینه کرده اید که در نهایت شما در واقع هر سکه را یک میلیون و 70 هزار تومان خریداری کرده اید، در حالی که در حال حاضر قیمت سکه در بازار آزاد مبلغ یک میلیون و 100هزار تومان است. در واقع شما به ازای هر سکه 30هزار تومان سود کرده اید. از طرفی فروشنده نیز مجبور شده سکه هایی را که می تواند در بازار نقدی به قیمت یک میلیون و 100هزار تومان به فروش برساند، متعهد است به شما یک میلیون و 50هزار تومان به فروش برساند و از این بابت 50هزار تومان ضرر کرده است.

قبلا وی بابت حق اختیار هر سکه مبلغ 20هزار تومان از شما دریافت کرده بود. بنابراین ضرر نهایی وی مبلغ 30هزار تومان بابت هر سکه خواهد بود. حال هرچه قیمت سکه بیشتر از یک میلیون و 100هزار تومان باشد شما سود بیشتری برده اید و فروشنده ضرر بیشتری کرده است.

حال فرض کنید قیمت سکه دقیقا در بازار نقدی یک میلیون و 50هزار تومان باشد. پس برای شما تفاوتی ندارد که از فروشنده سکه را تهیه کنید یا از بازار نقدی. در این حالت شما به اندازه هزینه ای که برای خرید صرف کرده بودید یعنی مبلغ 20هزار تومان برای هر سکه متضرر می شوید. فروشنده نیز دقیقا این مبلغ را سود کرده است.

حالت سومی نیز ممکن است که قیمت سکه در تاریخ مورد نظر شما کمتر از یک میلیون و 50هزار تومان باشد. شما قطعا سکه های مورد نیاز خود را از بازار تهیه می کنید، تنها با این تفاوت که قبلا برای هر سکه 20هزار تومان نیز اضافه تر هزینه کرده بودید که در واقع این مبلغ را متضرر شده اید. فروشنده اختیار خرید نیز دقیقا این مبلغ را سود کرده است.

در این مثال مشخص شد که در صورت تداوم افزایش قیمت ها شما سود بیشتری خواهید داشت و ضرر فروشنده بیشتر می شود. اما درصورت کاهش قیمت ضرر شما همان 20هزار تومان اولیه و سود فروشنده نیز محدود به همین مقدار خواهد بود. به بیانی دیگر، برای خریدار اختیار معامله خرید ریسک مقداری مشخص و سود مقداری نامحدود است و برای فروشنده اختیار خرید سود مقداری مشخص و ضرر نامحدود است.

توجه کنید که در هرمعامله اختیار خرید، دو طرف خریدار و فروشنده باید وجود داشته باشند که تحلیل آنها از قیمت آتی کالاها متفاوت با یکدیگر باشد تا شاهد بسته شدن یک قرارداد اختیار خرید باشیم.

در مثال فوق، طرف فروشنده اختیار خرید دقیقا تفکری مخالف با شما داشته و معتقد بوده که سکه در یک ماه آینده قیمت یک میلیون و 100هزارتومانی را نخواهد دید. بنابراین پذیرفته است که در قبال دریافت پولی که سود محدود وی است به شما حق خرید را اعطا کند.

تحلیلگر بازار سرمایه