حذف 4 صفر از پول ملی؛ جراحی عددی یا اصلاح ساختاری اقتصاد؟

در سال های اخیر، اقتصاد ایران درگیر چالش هایی مزمن بوده است؛ تورم مزمن، کاهش مداوم ارزش پول ملی و پیچیدگی در مبادلات روزمره باعث شده است که سیاستگذاران به فکر ساده سازی مقیاس پول بیفتند. طرح حذف چهار صفر از پول ملی توسط مجلس شورای اسلامی تصویب و از سوی دولت به عنوان بخشی از اصلاحات نظام پولی مطرح شد. در ظاهر، این اقدام می تواند شبیه خانه تکانی عددی باشد؛ تغییری برای کوتاه تر شدن ارقام و روان تر شدن مبادلات. اما پرسش اصلی آن است که آیا این جراحی عددی می تواند راه حلی برای بیماری های ساختاری اقتصاد ایران باشد؟ یا تنها پوششی است برای چهره ای که هنوز نشانه های بیماری را بر خود دارد؟

براساس برخی دیدگاه های علمی، پول در اقتصاد صرفاً مجموعه ای از اعداد یا اسکناس ها نیست؛ بلکه نمادی از اعتماد و ثبات است. نظریه های اقتصادی کلاسیک و نهادگرا، تأکید دارند که «ارزش واقعی پول از اعتماد عمومی و عملکرد باثبات اقتصاد کلان، سرچشمه می گیرد، نه از ظاهر عددی آن» (Mankiw, 2020؛ Friedman, 1971). براساس نظریه پولی نوین، پول سه نقش اصلی دارد: واسطه مبادله، واحد حساب و ذخیره ارزش. حذف صفرها شاید دو نقش اول را ساده تر کند، اما اگر نقش سوم، یعنی «ذخیره ارزش» همچنان آسیب پذیر باشد، اعتماد عمومی بازسازی نخواهد شد (Krugman & Obstfeld, 2018). به بیان دیگر، اگر تورم و بی انضباطی مالی مهار نشود، حذف صفر هیچ تأثیر پایداری در قدرت خرید یا رفاه مردم نخواهد داشت.

کشورهای بسیاری در دهه های اخیر، اقدام به حذف صفر از پول ملی کرده اند، اما نتایج متفاوت بوده است. زیمبابوه در دهه ۲۰۰۰ میلادی طی چند مرحله چندین صفر از پول ملی خود را حذف کرد، اما به  دلیل تورم افسارگسیخته و بی ثباتی نهادی، این سیاست به شکست کامل انجامید و مردم به استفاده از دلار آمریکا روی آوردند. در مقابل، ترکیه در سال ۲۰۰۵، شش صفر از لیر را حذف کرد و توانست ثبات نسبی ایجاد کند. موفقیت ترکیه اما در خود حذف صفر نبود، بلکه در اصلاحات گسترده ای نهفته بود که پیش از آن انجام شد؛ یعنی کنترل تورم، بازسازی نظام بانکی و ایجاد انضباط مالی (Akyüz, 2006). رومانی نیز در همان سال با حذف چهار صفر از پول ملی اش، پس از اجرای برنامه های تثبیت اقتصادی و اصلاحات نهادی، توانست بازتعریف پول را بدون بی اعتمادی عمومی پیش ببرد (IMF, 2006). تجربه این کشورها نشان می دهد که حذف صفر، زمانی معنا دارد که در بستر ثبات اقتصادی، شفافیت و اعتماد عمومی اجرا شود؛ وگرنه در غیر این صورت، صفرها دوباره بازمی گردند (Reinhart & Rogoff, 2009).

فرصت های اجرای طرح در ایران

اجرای طرح حذف چهار صفر از پول ملی در ایران می تواند چند فرصت مشخص ایجاد کند:

* ساده تر شدن مبادلات و محاسبات مالی: کاهش اعداد می تواند به نظم و کارایی بیشتر در نظام بانکی و مالی، کمک کند.

* کاهش هزینه چاپ و توزیع اسکناس: با کاهش ارزش عددی اسکناس ها، نیاز به چاپ مکرر اسکناس های بزرگ کاهش می یابد.

* افزایش وجهه نمادین پول ملی: بازتعریف پول می تواند نشانه ای از اراده دولت برای بازگرداندن ثبات تلقی شود.

* زمینه سازی برای اصلاحات ساختاری: حذف صفر اگر با اصلاحات ساختاری همراه شود، می تواند گامی به  سوی بازسازی نظام پولی و اعتماد عمومی باشد.

تهدیدهای احتمالی حذف 4 صفر

در کنار فرصت ها، تهدیدهایی نیز در کمین این سیاست قرار دارد:

* خطر سطحی ماندن اصلاحات: اگر حذف صفر بدون اصلاح تورم، نظام بانکی و بودجه دولت اجرا شود، تنها تغییری ظاهری و نمادین خواهد بود.

* هزینه های اجرایی بالا: تغییر نرم افزارهای بانکی، طراحی اسکناس های جدید، آموزش کارکنان و اطلاع رسانی عمومی هزینه بر است.

* ریسک بی اعتمادی عمومی: ممکن است حذف صفر به  عنوان اقدامی برای پنهان سازی تورم تلقی شود.

* افزایش هزینه تأمین مالی دولت: تجربه برخی از کشورها نشان داده که بازتعریف پول می تواند نرخ بهره را افزایش دهد.

* خنثی شدن اثر واقعی در صورت ادامه تورم: جایگزینی ارز خارجی یا پناه بردن مردم به طلا و دلار می تواند اثرات مثبت این طرح را از بین ببرد.

سنجش شرایط سیاسی و اقتصادی کشور

اجرای موفق این سیاست، نیازمند بستری از ثبات اقتصادی و اعتماد سیاسی است. در شرایطی که اقتصاد ایران با تورم مزمن، کسری بودجه، وابستگی به درآمدهای نفتی و نوسانات ارزی مواجه است، اجرای این سیاست بدون اصلاحات بنیادین می تواند با شکست روبه رو شود. از منظر سیاسی، نبود اجماع میان نهادهای تصمیم گیر، تغییرات مکرر در سیاستگذاری و بی اعتمادی عمومی نسبت به وعده های اقتصادی دولت، ریسک اجرای این طرح را افزایش می دهد. اگر مردم این اقدام را صرفاً نمادین یا ابزاری برای پنهان سازی مشکلات تلقی کنند، نه تنها اعتماد عمومی بازسازی نمی شود، بلکه ممکن است واکنش های منفی در بازار و جامعه شکل گیرد. در چنین فضایی، حذف صفرها باید در چارچوب یک برنامه جامع اصلاحات اقتصادی قرار گیرد؛ شامل کنترل تورم، استقلال بانک مرکزی، کاهش وابستگی بودجه به نفت و شفاف سازی سیاست های مالی. همچنین اطلاع رسانی دقیق و تدریجی به مردم، برای کاهش نگرانی ها و افزایش پذیرش اجتماعی، ضروری است. در نهایت، موفقیت این طرح، نه در تغییر ظاهری اسکناس ها، بلکه در توانایی دولت برای ایجاد ثبات، اعتماد و هماهنگی میان ارکان اقتصادی و سیاسی کشور، نهفته است.

نتیجه گیری

حذف چهار صفر از پول ملی، می تواند گامی در جهت نظم دهی عددی به واحد پول کشور باشد، اما این اقدام به تنهایی قادر به نجات اقتصاد از تورم، بی ثباتی و کاهش اعتماد عمومی نیست. تجربه جهانی نشان داده است که ثبات پولی از دل سیاست های پایدار، استقلال بانک مرکزی و انضباط مالی دولت بیرون می آید، نه از تغییر چهره ظاهری اسکناس ها. در نهایت، حذف صفر اگر در کنار اصلاحات واقعی اقتصادی قرار بگیرد، می تواند آغازی بر بازسازی اعتماد به پول ملی باشد، اما اگر بدون درمان ریشه ای اجرا شود، تنها پرده ای تازه بر صحنه ای کهنه خواهد بود.

منابع فارسی و لاتین:

●    بانک مرکزی ایران (۱۴۰۴)، گزارش سیاست پولی. تهران: بانک مرکزی ایران.

●    روزنامه دنیای اقتصاد (۱۴۰۴)، «ساده سازی واحد پولی در ایران»، هفته نامه تحلیلی اقتصاد، ۱۲(۳)، صص ۴–۷.

●    شیرازی، م. (۱۴۰۳)، «اعتماد عمومی و اصلاحات پولی در ایران»، پژوهش های اقتصادی ایران، ۲۸(۲)، صص ۵۵–۷۲

●    Akyüz, Y. (2006) The Turkish Experience with Currency Reform. Ankara: Central Bank of Turkey.

●    De Santis, R. (2022) ‘Redenomination risk and sovereign financing costs’, European Economic Review, 141, pp. 103–118.

●    Edwards, S. (2021) Exchange Rate Economics in Emerging Markets. Chicago: University of Chicago Press.

●    Friedman, M. (1971) A Monetary History of the United States. Princeton: Princeton University Press.

●    Hanke, S. (2010) ‘Zimbabwe’s hyperinflation and redenomination failure’, Cato Journal, 30(3), pp. 353–370.

●    IMF (2006) Romania: Monetary Reform Case Study. Washington, D.C.: International Monetary Fund.

●    Krugman, P. and Obstfeld, M. (2018) International Economics: Theory and Policy. 11th edn. New York: Pearson.

●    Mankiw, N. G. (2020) Principles of Economics. 9th edn. Boston: Cengage.

●    Reinhart, C. and Rogoff, K. (2009) This Time Is Different: Eight Centuries of Financial Folly. Princeton: Princeton University Press.

●    Wikipedia (2024) ‘Redenomination’, Wikipedia: The Free Encyclopedia. Available at: https://en.wikipedia.org/wiki/Redenomination

●    World Bank (2023) Global Monetary and Fiscal Stability Report. Washington, D.C.: World Bank.