اقتصاد ایران به روایت حسنعلی مهران / بازیگر نقش اول بانک مرکزی

حسنعلی مهران در سال های 1354 تا 1356 به عنوان رئیس کل بانک مرکزی ایران مشغول به کار بود.  او بعداً به عنوان وزیر اقتصاد و دارایی نیز در دوره پهلوی فعالیت کرد اما آنچه باعث شهرتش شد، همان دو سال فعالیت در بانک مرکزی و نوشتنِ کتابی در این باره است.  

به گزارش «فرصت امروز» به نقل از اتاق تهران،  عمر ریاست حسنعلی مهران بر بانک مرکزی ایران تنها دو سال است، اما این دو سال جزو تأثیرگذارترین دوران ها در سیاست های بانک مرکزی بوده  است. او در سال 1316 در تهران متولد شد و این روزها دوران بازنشستگی اش را در واشنگتن سپری می کند. مهران نه تنها در بخش های مختلف اقتصاد ایران بلکه در بخش های مختلف اقتصاد جهان نیز نقش آفرینی کرده است. تقریباً همه در خاندان غلامحسین خان که جد حسنعلی مهران به شمار می آید جزو افراد تحصیلکرده آن دوران بودند و با مدارک تحصیلی خود در بخش های تأثیرگذار استخدام می شدند.

در روزنامه های آن دوران نیز با خوشنامی از اعضای این خاندان یاد شده  است. مهران اما با بقیه خیلی فرق داشت،  نه به این خاطر که به عنوان وزیر اقتصاد و دارایی ایران انتخاب شد بلکه به خاطر دو سال ریاستش بر بانک مرکزی به شهرت رسید.  

اردیبهشت 1394 بود که رسانه ها خبر از انتشار کتابی با عنوان«هدف ها و سیاست های بانک مرکزی ایران، از سال 1339 تا 1357» دادند. پیرمرد بالاخره تصمیم گرفت از یکی از حیاتی ترین دوران های زندگی خودش به شکلی کامل تر بنویسد. 

حسنعلی مهران رئیس کل بانک مرکزی ایران از چهارم آبان 1354 تا 23 بهمن 1356 بود. او در کتاب خود تلاش کرده قصه بانک مرکزی ایران را بگوید، از آنها که در سال 1339 این بانک را راه انداختند و تا سال 1357 یعنی پیش از انقلاب اسلامی آن را اداره کردند.  مهران در مقدمه کتابش نوشته: «این کتاب داستان بانک مرکزی ایران و کسانی است که این مؤسسه را ساختند و آن را از آغاز تا 1357 اداره کردند،  مخصوصاً کسانی  که در مقام رئیس کل بانک مرکزی، مسئولیت نهایی عملکرد این مؤسسه را در آن سال ها بر عهده داشتند.» اما چرا مهران این کتاب را نوشت؟  

شاید هرکسی که آن دوران از تاریخ ایران را دیده باشد و توانایی نوشتن داشته باشد با خودش فکر کند درباره آن دوران بنویسد اما انگیزه حسنعلی مهران برای نوشتن تاریخ بانک مرکزی قدری متفاوت است.

او می گوید: «هنگام بازنشستگی از صندوق بین المللی پول قرار بود در مجلس ضیافتی که طبق سنت صندوق برای کارمندان بازنشسته برپا می شود، نطقی ایراد کنم.  در این سخنان نگاهی انداختم به دوران خدمتم در صندوق، مخصوصاً به دوران بازگشت به خدمت در صندوق پس از آنکه اجباراً ایران را ترک کردم.  دیدم از آغاز خدمت در صندوق بین المللی پول تاکنون، از طریق اداره ای که در آن کار می کردم با 58 بانک مرکزی دنیا همکاری داشته ام. پایه این همکاری ها همه برمی گشت به ایامی که در بانک مرکزی ایران مشغول به کار بودم. آنچه در زمینه بانکداری مرکزی فراگرفتم از بانک مرکزی ایران شروع شد و همان نیز پایه ای شد که بر اساس آن،  کارهای بیشتری در این زمینه در کشورهای دیگر  با یاری همکارانم در صندوق بین المللی پول انجام بدهم. این بود که به فکر نوشتن کتاب افتادم».  همین جملات مهران به خوبی نشان می دهد که چطور سیستم بانک مرکزی ایران پایه ای برای تنظیم سیستم بانک مرکزی بسیاری از کشورهای دیگر دنیا شد.  

اولین اقدام مهران در بانک مرکزی، انتخاب قائم مقام و معاونان کارآمد بود. او که به جای محمد یگانه عهده دار این سمت شده  بود، در نظر داشت قائم مقامی از داخل بانک با سوابق ممتد اداری و خبره در امور بانکی انتخاب کند و احمد معمارزاده واجد این شرایط بود.  بر اساس گزارش تجارت فردا،  بعد از بازنشستگی ضیاء شهیدی از او به عنوان مشاور بانکی دعوت به کار کرد و او به عضویت هیأت عامل درآمد.پس از شهیدی، شاپور معتمدشیرازی از 23 بهمن 1354 به عضویت هیأت عامل رسید. سایر اعضای هیأت عامل بانک مرکزی عبارت بودند از عطاءالله فریدیان دبیرکل شورای پول و اعتبار، شاپور معتمدشیرازی معاون ارزی، جمال حداد معاون اداری، و بهمن همایون معاون اقتصادی بانک.  آن دوران یکی از پرچالش ترین دوران های اقتصاد و سیاست کشور بود که با سیاست های بانک مرکزی نیز گره خورده  بود.  

مهران معتقد است سال های 1339 تا 1341 دوران تأسیس بانک و تثبیت اقتصاد بوده، سال های 1342 تا 1349 دوران توسعه اقتصاد و سال های 50 تا 57 دوران رونق نفت بوده  است. نکته جالب توجه اینجاست که مهران صادقانه اقرار کرده سیاست های پولی در دهه 40 با موفقیت و در دهه 50 با عدم توفیق مواجه شده است. نرخ بهره واقعی که در دهه 40 معمولاً مثبت بود، در دهه 50 منفی شد که دلیل آن تورم بالا بود. رشد بالای نقدینگی در آن دوران به سبب بیشتر بودن ریال تزریقی به اقتصاد نسبت به منابع ریالی لازم جهت واردات، موجب افزایش تورم شد و البته افزایش نرخ بهره نیز امکان پذیر نبود. در این دوران سرمایه گذاری به سمت ارز و زمین منحرف شد. به صورت کلی در یک نگاه جامع و بی طرفانه، در این دوره نیز اقدامات زیادی در راستای توسعه کشور صورت گرفت که شاید برخی با توفیق همراه نشد.