زمینه های فعالیت بیشتر نفتی

دولت انگلیس در تعقیب دادخواستی که  در تاریخ ششم خرداد 1330 به عنوان اقامه دعوی علیه ایران به دیوان دادگستری بین‌المللی تسلیم کرده بود، روز چهارم فروردین 1331 دادخواست مجدد خود را علیه ایران در ملی کردن صنعت نفت و خلع ید از شرکت تسلیم دیوان دادگستری بین‌المللی کرد. دیوان دادگستری بین‌المللی روز 19 خرداد ماه 1331 را برای رسیدگی به شکایت دولت انگلستان تعیین کرد. دکتر مصدق نامه‌ای به مجلس شورای ملی فرستاد و تصمیم خود را جهت مسافرت به لاهه برای حضور در دیوان داوری لاهه و دفاع از حقانیت ایران همچنین ایراد به صلاحیت دیوان اطلاع داد. همان روز نیز پیامی از رادیو ایران خطاب به ملت ایران فرستاد و مردم را از مشکلات دولت، در داخل و خارج از کشور آگاه ساخت و روز هفتم خرداد نخست‌وزیر همراه با چند نفر از اعضای هیات نمایندگی ایران با هواپیما عازم هلند شدند. روز 19 خرداد دیوان دادگستری بین‌المللی برای رسیدگی به اعتراض و شکایت دولت انگلستان تشکیل جلسه داد.

پس از افتتاح جلسه، نخست‌وزیر ایران نطقی به زبان فرانسه ایراد کرد که گذشته از لحاظ حقوقی و دفاع از حقانیت ایران جنبه سیاسی و تبلیغاتی بسیار مثبتی داشت. وی با استفاده از تریبون دیوان دادگستری بین‌المللی به تشریح سیاست استعماری بریتانیا در ایران از قرن نوزدهم به بعد پرداخت.
پس از نطق مفصل و مستدل دکتر مصدق، پروفسور رولن وکیل مدافع ایران دلیل مربوط به عدم‌صلاحیت دیوان را در رسیدگی به دعاوی انگلستان مطرح ساخت و نتیجه گرفت که تصمیم به ملی کردن صنعت نفت امری است مربوط به امور داخلی ایران و بر این نکته تاکید کرد که قرارداد سال 1933 بین دولت ایران و شرکت نفت منعقد شده، نه بین دولت انگلیس و ایران و رسیدگی به این موضوع خارج از محدوده صلاحیت دیوان دادگستری بین‌المللی است.

روز 31 تیرماه 1331 (22 ژوئیه 1952) رأی دیوان صادر شد. از 14 قاضی 9 تن به عدم صلاحیت دیوان دادگستری بین‌المللی به دادخواست انگلستان رأی دادند. قضات کشورهایی که علیه انگلستان و به نفع ایران رأی داده بودند عبارت بودند از لهستان، مصر، چین، نروژ، یوگسلاوی، بلژیک و السالوادور همچنین قضات امریکا، فرانسه، کانادا، شیلی و برزیل به صلاحیت دیوان رأی دادند.
خبر رأی دیوان دادگستری بین‌المللی، شامگاه روز تاریخی سی‌ام تیر 1331 به تهران رسید و پیروزی مردم ایران را علیه توطئه بیگانگان که عامل اجرای آن محمدرضا شاه بود تکمیل کرد. شاه نیز نتوانست در مقابل این پیروزی سکوت کند و طی پیامی پیروزی ملت ایران را تبریک گفت و از اهتمام مصدق ستایش به عمل آورد.
در همین اوان سر فرانسیس شپرد، سفیر انگلستان در تهران به طور علنی و در محافل گوناگون اظهار می‌داشت که حل مسئله نفت با دولت مصدق امکان‌پذیر نیست و جراید انگلستان این‌گونه اظهارات را منعکس می‌کردند. شرکت سابق نیز طی اخطاری که در مطبوعات جهان انتشار یافت تهدید کرد که خریداران نفت ایران در محاکم مورد تعقیب قرار خواهند گرفت.

در همین زمان وضع مالی دولت ایران به علت قطع درآمد نفت و پرداخت حقوق و دستمزد کارکنان شرکت ملی، به تدریج مشکل شد. روز دوم مهرماه همان سال به دستور نخست‌وزیر، هیأت موقت شرکت ملی نفت به آن عده از کارشناسان و کارکنان انگلیسی شرکت سابق که هنوز در ایران بودند و حاضر به قبول خدمت در شرکت ملی نفت ایران نشده بودند، اطلاع داد که باید ظرف یک هفته ایران را ترک کنند. چند روز بعد باقیمانده کارکنان انگلیسی شرکت سابق که تعداد آنها 350 نفر بود از ایران خارج شدند. روز 13 مهر، نخست وزیر طی نطقی در مجلس سنا گفت: «آخرین کاروان کارمندان سابق نفت جنوب، خاک مقدس وطن ما را که 50 سال جولانگاه مطامع اقتصادی و اغراض سیاسی آنها بود، ترک کردند.»
ادامه دارد...