پایان باز تحریم ها در اقتصاد ایران

آمارها به خوبی واقعیت اقتصاد ایران در این سال ها را نشان می دهند. به طور نمونه، درآمد سرانه به  عنوان یکی از مهمترین شاخص های رفاه در یک روند نزولی از 7.4 میلیون تومان در ابتدای دهه 90 به رقم 4.7 میلیون تومان در پایان این دهه رسیده است. میزان تشکیل سرمایه به قیمت ثابت در سال 90 به میزان ۱۷۱هزار میلیارد تومان بوده، اما در پایان سال 99 به رقم ۱۰۰هزار میلیارد تومان رسیده و جالب اینکه در دو سال 98 و 99 حتی میزان استهلاک سرمایه از تشکیل سرمایه بیشتر بوده است. نرخ تورم نیز دو قله تورمی حدود ۴۰ درصد را در طول دهه 90 تجربه کرده، در حالی که پیشتر تنها در ابتدای دهه 70 میزان تورم به سطح ۴۰ درصدی رسیده بود . از همه عیان تر آنکه متوسط رشد اقتصادی در دهه 90 تقریبا صفر بوده و نیمی از سال های این دهه با رشد منفی سپری شده است.

به نظر می رسد که تنگنای تحریم ها، فقدان فضای باثبات اقتصادی، عدم جذب سرمایه گذاری خارجی و مهمتر از آن خروج سرمایه در ابعاد مختلف، کسری بودجه ساختاری، تورم بالا و دورقمی، شیوع کرونا و... دهه 90 را به یکی از دهه های ضعیف اقتصاد ایران تبدیل کرده و از همین روست که بسیاری به آن لقب «دهه خاموش» داده اند. طرفه آنکه بسیاری از چالش های یادشده همچنان حی و حاضر هستند و دورنمای اقتصادی ایران در دهه و قرن پیش رو را تهدید می کنند. اقتصاد ایران در حالی در ابتدا و انتهای دهه گذشته دو موج تحریمی را از سر گذرانده است که تناظر زمانی این آمارها در سال های حضور و غیاب تحریم ها نشانگر درجه اهمیت و اثرگذاری آن و پیوستن یا جدا افتادن از قافله اقتصاد جهان است. کاش از قطار دنیا پیاده نشویم.

حضور و غیاب تحریم در دهه خاموش

سرمایه گذاری یکی از عوامل تامین کننده رشد اقتصادی است و سمت و سوی سرمایه گذاری در سال های دهه 90 نشان می دهد که تحریم ها چه وضعیت متفاوتی بر اقتصاد ایران تحمیل کرده اند. این وضعیت خود را در قالب فرار سرمایه از کشور و کاهش شدید تشکیل سرمایه ثابت بروز داده که در ساده ترین تعریف گویای توقف و خاموش شدن موتور سرمایه گذاری به  عنوان مهمترین محرک رشد اقتصادی است. براساس آمارهایی که معاونت بررسی های اتاق بازرگانی تهران در دو گزارش «سرمایه گذاری طی دهه ۱۳۹۰» و «موتور خاموش سرمایه گذاری» ارائه کرده است، رشد عمومی منفی سرمایه گذاری در دهه ۹۰ همزمان با تحریم (۴سال) و بعد از آن (۲ سال) رخ داده است. یعنی رشد منفی سرمایه گذاری در تمامی سال های این دهه به استثنای دو سال ۱۳۹۳ و ۱۳۹۶ به ثبت رسیده است. در دو سال متوالی ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ نیز به  دلیل تشدید تحریم ها رکود سرمایه گذاری به ارقام منفی 12.3 درصدی و 5.9 درصدی رسیده است.

در حالی که وضعیت سرمایه گذاری در دهه 80 عموما مثبت بوده و بالاترین رشد سالانه سرمایه گذاری با رقم حدود ۱۵درصد در سال ۱۳۸۶ به ثبت رسیده است، اما با شروع دهه 90 نه تنها پیشرفتی در این زمینه رخ نداده بلکه بازگشت به عقب نیز اتفاق افتاده است، چنانکه برآورد می شود با فرض رشد سالانه ۵ درصدی سرمایه گذاری از سال ۱۴۰۰ به بعد، در سال ۱۴۱۳ یعنی پس از گذشت ۱۴ سال سرمایه گذاری واقعی کشور به رقم سال ۱۳۹۰ خواهد رسید و با فرض رشد سالانه ۱۰ درصدی این اتفاق در سال ۱۴۰۶ رخ خواهد داد که بسیار خوشبینانه به نظر می رسد. شوربختانه در این سال ها نه تنها سرمایه گذاری افزایش نیافته که به موازات آن، فرار سرمایه هم به شدت افزایش داشته است که شاهد مثال آن، رتبه نخست ایرانیان در خرید خانه در کشور ترکیه است.

جامعه ایران در آخرین سال قرن در حالی به مسیر پیش رو می نگرد که آمارها از سقوط شاخص های رفاهی و کیفیت زندگی ایرانیان در دهه گذشته حکایت دارد. طبق آمارها، درآمد سرانه کشور از سال ۱۳۹۰ تا سال ۱۳۹۸ کاهشی ۳۴ درصدی داشته و این بدان معناست که قدرت خرید هر شهروند ایرانی نسبت به سال ۱۳۹۰ حدود یک سوم کاهش یافته است. بنابراین در صورت تحقق رشد اقتصادی ۸ درصدی، چندین سال طول می کشد که تازه به سطح درآمدی سال ۱۳۹۰ بازگردیم؛ دهه پرفراز و نشیبی که در آن نرخ تورم به رکورد تاریخی نزدیک شد، دلار از مرز 30 هزار تومان فراتر رفت، قیمت سکه به کانال 16 میلیون تومان رسید و شاخص بورس مرزهای رویایی را پشت سر گذاشت و سپس فرو ریخت.

اقتصاد ایران در مدار صفر درجه

به نظر می رسد هرچه اقتصاد ایران از مواهب برجام بهره مند شد (نظیر دستیابی به رشد دورقمی و تورم تک رقمی)، با خروج آمریکا از برجام به باد رفت و حالا پایان باز تحریم ها به مذاکرات احیای برجامی گره خورده است که هنوز در دور هشتم مذاکرات وین به برداشته شدن دیوار بلند تحریم ها از پیرامون اقتصاد ایران نینجامیده است. بعید به نظر می رسد که حافظه تاریخی ما در هیچ یک از دوره های تاریخ معاصر با انباشت این همه چالش مواجه بوده باشد؛ تحریم، موج ششم کرونا، خاموشی، کم آبی، تورم و... به نظر می رسد چاره همه این ابرچالش ها به اقتصاد برمی گردد و تا وقتی اقتصاد ایران قائم به ذات خودش نباشد و درگیر سیاست زدگی و وامدار ایدئولوژی باشد، دیوار تا ثریا کج می رود، یعنی به دنبال نابسامانی اقتصادی، نابسامانی اجتماعی پدید می آید و... .

«تاریخ تکرار می شود»، گزاره ای است که فارغ از مرزهای سیاسی تقریبا در همه فرهنگ ها و جوامع به چشم می خورد. گفته ای معروف که بارها و بارها با سبک ها و ویراست های مختلف روایت شده و چه در فرهنگ عامه و چه در مکاتب تاریخی و نظریات کلاسیک آمده است. مشهورترین روایت آن، جمله معروف کارل مارکس است؛ تکراری که پس از وقوع تراژدی در مرتبه دوم به شکل کمدی بروز خواهد کرد. در ایران اما به نظر می رسد تکرار دوباره یک اتفاق هم لزوما کمدی نمی شود و تنها بار تراژیک ماجرا در قامت کژفهمی سازوکارهای اقتصادی به بازآفرینی دوباره و چندباره خطای سیاست گذاری منجر می شود.

در حال حاضر، هشتمین دور مذاکرات وین در هتل کوبورگ در حال پیگیری است و طبق تحلیل «اکونومیست»، در نیمه نخست سال 2022 به احتمال زیاد تحریم های نفتی برداشته می شود و یک توافق محدود حاصل خواهد شد که زمینه افزایش رشد اقتصادی تا رقم ۹ درصد و کاهش نرخ تورم تا سطح ۲۳درصد در این سال را فراهم می کند، اما این توافق طبق پیش بینی «اکونومیست» از اواخر سال 2023 شکننده خواهد شد و تا پایان سال 2024 به دنبال انتخابات بعدی ریاست جمهوری آمریکا با تهدیدی جدی مواجه می شود. آنچه می توان از آن به «پایان باز تحریم ها در اقتصاد ایران» یاد کرد.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com