کپوبافی؛ هنر شاخص جنوب

نقش بلند و باریک اندام و زیبای نخل را می توان روی دیواره  پلکان ها، پشت صحنه جدال شیر و گاو و سایر قسمت های تخت جمشید دید. همین امر نشان از کشت و کار این درخت اسطوره ای در درازنای تاریخ ایران دارد؛ درختی که مردمان سرزمینش همیشه به دورش حلقه زندگی زده اند و امیدشان به پر و بال و میوه اش بوده است.هنوز هم همان داستان ادامه دارد. همان داستان نخل بلند و برگ های همیشه سبزش حالا پاراگراف های رنگی و زیبای دیگری به خود می بیند یعنی درست جایی که هنری به نام کپوبافی رخ می نماید و زندگی هزاران زن و کودک را نجات می دهد. بنابراین هنوز هم این نخل است که زندگی را در بخش هایی از جنوب پر از نفت و گاز، سبز و زنده نگه می دارد. 

حصیربافی یکی از قدیمی ترین صنایع دستی است و شاهد این ادعا، نمونه های به دست آمده در بین النهرین و مناطق جنوبی است که نه تنها منشا نساجی بلکه سفال گری نیز بوده است. مدارک موجود نشان دهنده این نکته است که نخستین زیراندازهای بشری از جنس نی و گیاهان باتلاقی تهیه شده است.

امروزه در هر کجای کشور که دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم و برنج، نی باتلاقی و ترکه امکان پذیر باشد، می توان نشانه هایی از بافت سبد و حصیر یافت. رایج ترین نوع حصیربافی جنوب که به عنوان حصیر شاخص این مناطق معروف است، «کپو» نام دارد. کپو نام محلی حصیربافی است. این محصول خاص مناطق جنوبی است که با پیچیدن برگ خرما به دور نی های مردابی به شکل فتیله ای بافته می شود و دارای قابلیت های فرم دهی زیاد است و به همین علت تنوع در فرم های کپو زیاد است.

کپو در لغت دزفولی به سر یا کله و اصطلاحا به هر شیء کروی، گرد یا چمباتمه زده گفته می شود و در تعریف، به مصنوعات حصیری که از برگ خرما یا «کرتک» به شکل ظروف دردار کروی بافته می شود، اطلاق می شود. كرتك (KERTAK)  نوعی گیاه خودرو است كه در حاشیه نهرها، رودخانه ها و دشت ها در مناطق باتلاقی و گرمسیری به وفور یافت می شود. کرتک علف هرزی است که دارای ساقه بلندی همچون گندم و ساقه آن لاغر و کشیده و مثل نی بندبند است.

این گیاه در کنار جویبارها رشد می کند و دارای استحکام کششی به مراتب بیشتری نسبت به ساقه گندم یا جو است. کرتک به ظاهر خوراک هیچ حیوانی نیست و دچار آفت هم نمی شود و این خود نقطه قوتی برای محصول است. کرتک در دزفول می روید و هزینه ای هم برای تولیدکنندگان ندارد و می توانند آن را در همان محل زندگی خود تهیه کنند. از کرتک برای مغز ردیف های بافته شده در کپو استفاده می کنند. در واقع برگ درخت خرما به دور یک یا دسته ای از کرتک هایی که کنار هم قرار گرفته اند، پیچیده می شود.

 کپوبافی در خوزستان

كپو از دیرباز در نواحی شمالی دزفول رواج داشته و همچنان با ذوق و ابتكار خاص هنرمندان روستایی تهیه و به بازار عرضه می شود. این صنعت دستی از بافته های حصیری است و مواد اولیه آن كرتك و برگ نخل های خرماست كه  از سالیان متمادی بیشتر در دهستان «شهیون» در شمال دزفول رواج داشته است. روستای «پامنار» از توابع این دهستان، از دیرباز با داشتن نخلستان های زیاد مركز مهمی برای تهیه مواد اولیه آن بوده است. گرچه در حال حاضر به دلیل نیاز بیشتر کپوبافان، بخش زیادی از برگ های خرما از بندرعباس تهیه می شود.

این دست بافته ها، برای مردم این منطقه تنها هنر و ذوق نیست، بلكه «زندگی» است و محل مناسبی برای امرار معاش زنان زحمت كشی است كه  در كنار كار طاقت فرسای روزانه به تهیه آن می پردازند. بانوان تلاشگر در روستاهای كوهستانی در منطقه «سردشت» در سرما و گرما هیچ گاه این هنر بازمانده از سال های دیرین را رها نكرده و همواره آن را مانند میراثی حفظ كرده اند.

كپوبافان در زمینه های مختلف –به ویژه ظروف تزیینی و سنتی- با استفاده از رنگ ها و نقوش سنتی از دیرباز محصولات زیادی تولید می کرده اند. انواع این تولیدات شامل اشكال مسطح، بیضی و دایره ای با كاربردهای مختلف، به ویژه مصنوعات صنعتی (از جمله گلدان، جادستمالی، زیركتری، زیرقوری، میوه خوری) و انواع دیگر محصولات بافت حصیری است.

کپو با پیچش  ساقه  های مرکز ی  و جو ان  نخل  به  دور ساقه  های کرتک  شکل  می گیرد و با نقش   اند از ی  کامو ا ها ی  رنگارنگ، زیبایی   آن  چند بر ابر می شود. نقوش استفاده شده در کپو بیشتر لوزی، نیم لوزی، سه پر، چهار پر، پنج پر و ستاره ای است که اغلب برگرفته از نقوش آجری یا خشت های قدیمی دزفول است. در کپوبافی هرچه رنگ ها تندتر و به اصطلاح گرم تر باشد کار جلوه و جذابیت بیشتر و بهتری خواهد داشت.

کپو معمولا به  شکل  سبد ها ی  درد ار و بدون  در به  صورت  سینی  در  اند ازه  های مختلف  رنگی  و ساده  بافته  می شود. کاربرد این سبدها در مواردی همچون جای نان، جای لوازم خیاطی، نگهداری خمیرمایه، جای نخ و سوزن و... است. دو روش برای تزیین این سبدها وجود دارد؛ در نخستین روش، کپوها زمینه ساده حصیری دارند و با کاموا و رنگ های شاد روی آنها نقش های هندسی ایجاد می کنند و در روش دوم، تمام سطح کپوها را با کاموای رنگی می پوشانند و حصیر دیده نمی شود.

در ابتدا کپوها به شکل گرد بافته می شدند (و به همین دلیل به آنها کپو می گفتند) اما در حال حاضر از تنوع بسیار زیادی برخوردارند و تنها محدود به شكل و فرم گرد یا كروی نیستند، بلكه به شكل بیضی یا به صورت بشقاب، كاسه، گلدان، شكلات خوری، جعبه جواهر، جای سكه، زیرنانی، زیرداغی، جامدادی، جای قاشق و چنگال، جامیوه ای، جای دستمال، كلاه بچه گانه و ده ها نوع دیگر بافته می شود.

اندازه کپو

کپو، معمولا در اندازه های کوچک، متوسط و بزرگ بافته می شود، اما تنوع فراوان و نیاز بازار موجب شده تا در فواصل بین این ابعاد نیز کپوهای دیگری تعریف شوند. مثلا نقلی، زیرمتوسط و خیلی بزرگ. این اندازه ها با تعیین استاندارد مشخص، آن چنان است که هر بافنده ای در هر اندازه ای که مایل باشد می تواند کپوی خود را بافته و به مشتری عرضه کند. در این میان کپوها با توجه به اینکه بافنده  شان چه کسی باشد از کیفیت متنوعی برخوردار هستند.

مثلا کپوهای ممتاز یا ابتکاری در بازار موجود است که توسط استادکارهای ماهر با ظرافت بسیار ریز و نوع کاملا متفاوت با آنچه تاکنون از نظر کاربردی گفته شد، بافته می شود. به عنوان مثال آباژور و هر نوع کالای مشابهی که در بازار وجود دارد می تواند از کپو بافته شود. در این بخش، کپوهای نوشتاری نیز مطرح هستند که عبارت هایی را به زبان لاتین، هندی و عربی بر سطح کپو نقش می دهند.