اپیدمی سقوط

این روزها «اپیدمی سقوط» افکار عمومی را مشغول خود کرده است. از سقوط هواپیمای بویینگ 737 بر اثر خطای انسانی در حوالی تهران گرفته تا پنهانکاری رسانه ای و لاپوشانی حقیقت و درنهایت، سقوط اعتماد عمومی. صفحه نخست مطبوعات دیروز تمام قد به این موضوع اختصاص داشت و سردبیران و مدیران روزنامه ها از عدم خبررسانی و شفاف سازی حقیقت انتقاد کردند. آنها همچنین از مخاطبان خود عذرخواهی کردند که نتوانستند روایت درست را از ماجرای سقوط هواپیمای اوکراینی ارائه دهند.

از سوی دیگر، زنجیره ای از حوادث باعث شد تا هواپیمای بویینگ 737 در ایران سقوط کند. چند ساعت پیشتر از این حادثه، حمله موشکی سپاه به مواضع آمریکایی ها در عراق انجام شده بود و مجموعه نیروهای مسلح ایران به منظور پاسخگویی به تهدیدات احتمالی در بالاترین سطح آماده باش بودند. براساس آنچه در بیانیه ستاد مشترک نیروهای مسلح آمده، چند ساعت پس از عمليات موشكي سپاه، پروازهاي جنگي نيروهاي آمريكايي در اطراف ایران افزايش يافته و برخي خبرها از تحركات هوايي به سمت مراكز راهبردي كشور و اهداف متعددي در برخي صفحات رادار مشاهده و موجب حساسيت بيشتر مجموعه هاي پدافند هوايي شده بود، بنابراین در تحلیل آنچه به تراژدی پرواز شماره ۷۵۲خطوط هوایی اوکراین انجامیده، نیاز است تا کمی به عقب بازگردیم.

آنچه بر پرواز ۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین گذشت

شاید هیچ یک از موسسات مشاوره ای و تحلیل های آینده پژوهی، چنین شروع هولناک و ناگواری را برای سال 2020 میلادی تصور نکرده بودند؛ حمله آمریکا به پایگاه حشدالشعبی در عراق، واکنش هیجان زده عراقی ها در حمله به سفارت آمریکا، شهادت سردار قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس در فرودگاه بغداد با حمله پهپادی آمریکا، افزایش قیمت نفت و ریزش بورس های جهانی در پی افزایش تنش های خاورمیانه، پاسخ موشکی سپاه به مواضع آمریکا در عراق، تشییع پرشور پیکر سردار سلیمانی در شهرهای اهواز، مشهد، تهران و جان باختن بیش از 50 نفر بر اثر ازدحام جمعیت در کرمان، سقوط هواپیمای بویینگ 737 در حوالی شاهدشهر شهریار و مرگ تمامی 176 سرنشین آن.

همانطور که از توالی این حوادث برمی آید، سیر وقوع این رخدادها چنان تند و شتاب زده است که گاهی افکار عمومی از تعقیب لحظه به لحظه خبرها در این روزها جا می ماند. سلسله جنبان حوادثی که بیشتر به سناریوی یک فیلم حادثه ای شبیه می زند، یا در قالب یک تریلر سیاسی می گنجد؛ حوادثی که هفته سوم دی ماه را در حافظه تاریخی ایران و جهان ماندگار می کند و البته طبیعی است که درک و پذیرش همه این حوادث در کمتر از یک هفته، بهت افکار عمومی را برانگیخته است.

اما آخرین پرده از سلسله حوادث اخیر، سقوط هواپیمای بویینگ 737 در صبح چهارشنبه نوزدهم دی ماه بود؛ زنجیره ای از حوادث پیشتر رخداده باعث شد تا هواپیمای خطوط هوایی اوکراین در اثر خطای انسانی و به طور غیرعمد از سوی پدافند هوایی سپاه، هدف گرفته شده و سقوط کند.

ساعت 6 و 12 دقیقه صبح چهارشنبه بود که یک فروند هواپیمای بویینگ متعلق به «شرکت هواپیمایی اوکراین اینترنشنال» از فرودگاه امام خمینی به مقصد کی یف از زمین برخاست، اما هنوز چند دقیقه ای از تیک آف هواپیمای بویینگ 737 نگذشت که به یکباره در ساعت 6 و 18 دقیقه در آسمان آتش گرفت و حوالي شاهدشهر شهریار سقوط كرد؛ حادثه اي كه متأسفانه تمام 167 مسافر و 9 خدمه آن کشته شدند.

72 ساعت مصاف رسانه ای میان ایران و غرب

از همان اولین ساعات سقوط، رسانه های غربی از سقوط هواپیمای بویینگ 737 بر اثر حمله موشکی سخن گفتند. رسانه های رویترز، سی بی اس، نیوزویک و سی ان ان به نقل از چند مقام اطلاعاتی آمریکا گزارش دادند که دستگاه های اطلاعاتی آمریکا شواهدی مبنی بر ساقط شدن هواپیما با پدافند هوایی ایران در دست دارد. طبق گفته این منابع، این شواهد از ماهواره های جاسوسی به دست آمده و نشان می دهد که ایران به اشتباه هواپیمای بویینگ 737 را سرنگون کرده است.

در مقابل اما رسانه های داخلی از قول دولتمردان و کارشناسان سازمان هواپیمایی کشوری، قویا گزاره حمله موشکی را رد کرده و نقص فنی را علت سقوط هواپیمای بویینگ 737 اعلام کردند. این جنگ رسانه ای سه روزی ادامه داشت و در این میان، افکار عمومی گیج و مبهوت نظاره گر ماجرا بودند و دو روایت ضدونقیض از یک حادثه، بهت و دلهره آنها را برانگیخته بود. خلاصه، از غرب اصرار بود و از ایران انکار! این ماجرای 72 ساعت کشاکش رسانه ای میان ایران و غرب بر سر پرواز شماره 752 خطوط هوایی اوکراین بود. درحالی که رسانه های غربی از سناریوی حمله موشکی یا تروریستی سخن می گفتند، دولتمردان و مسئولان سازمان هواپیمایی کشوری، از سناریوی نقص فنی صحبت می کردند.

در همین حال، علي عابدزاده، رئيس سازمان هواپيمايي كشوري در كنفرانس خبري كه روز جمعه پس از شدت گرفتن احتمال حمله موشكي به هواپيماي اوکراینی برگزار شد، گفت «چيزي كه مي توانيم به طور حتم بگوييم، اين است كه هواپيما مورد اصابت موشك قرار نگرفته است.» او شب قبل از آن نيز در گفت وگوی ویژه خبری در تلویزیون اعلام كرد: «اصلا طرح موضوع سقوط به دليل اصابت موشك منطقي نيست.» او همچنين گفت كه «بيش از يك دقيقه بود كه هواپيما در هوا آتش گرفته بود و موقعيت آن نشان مي داد كه خلبان تلاش مي كرد برگردد.»

پنهان کاری و لاپوشانی حقیقت پس از سقوط

در همین اثنا، جعبه سیاه هواپیمای بویینگ 737 پیدا شد و پروسه بازیابی اطلاعات آن با مشارکت مسئولان هواپیمایی اوکراین کلید خورده است. همچنین ايران از شركت بويينگ به عنوان سازنده هواپيما و كشورهايي كه اتباع شان سرنشين هواپيما بودند، دعوت کرد تا در فرآيند تحقيق و تفحص از حادثه شرکت کنند.

سرانجام صبح شنبه بود که انتشار بیانیه ستاد مشترک نیروهای مسلح، خواب را از چشمان ایرانی ها زدود. ستاد مشترک نیروهای مسلح در این بیانیه اعلام کرد که پدافند ضدهوایی سپاه، عامل سقوط هواپیمای خطوط هوایی اوکراین بوده و این هواپیما بر اثر خطای انسانی و به طور غیرعمد، هدف قرار گرفته است.

آنطور که در بیانیه ستاد مشترک نیروهای مسلح آمده، چند ساعت پس از عملیات موشکی سپاه به پایگاه عین الاسد در عراق، پروازهای جنگی نیروهای آمریکایی در پیرامون ایران افزایش یافته و موجب حساسیت بیشتر پدافند هوایی شد. «در چنین شرایط حساسی، پرواز شماره ۷۵۲ خطوط هوایی اوکراین از فرودگاه امام خمینی حرکت کرده و در هنگام چرخش، کاملاً در حالت نزدیک شونده به یک مرکز حساس نظامی سپاه و در ارتفاع و شکل پروازی یک هدف متخاصم قرار می گیرد و متاسفانه بر اثر بروز خطای انسانی و به صورت غیرعمد، مورد اصابت قرار می گیرد.»

با روشن شدن حقیقت، رئیس جمهور در پیامی، این اشتباه فاجعه بار را به خانواده های قربانیان تسلیت گفت و از ادامه تحقیقات تکمیلی برای شناسایی کلیه علل و عوامل این فاجعه خبر داد. به گفته روحانی، این حادثه دردناک، موضوعی نیست که به سادگی بتوان از کنار آن گذشت، بنابراین مسببین این اشتباه نابخشودنی مورد پیگرد قانونی قرار گرفته و نتایج به استحضار ملت ایران و خانواده های قربانیان خواهد رسید. رهبر معظم انقلاب نیز در پیامی با ابراز همدردی عمیق و مجدد با خانواده های داغدار، ستاد کل نیروهای مسلح را مأمور پیگیری کوتاهی ها یا تقصیرهای احتمالی در این حادثه و مراقبت برای عدم امکان تکرار چنین سانحه ای کردند.

رسانه های داخلی، بازنده بزرگ ماجرای سقوط

اما این لاپوشانی حقیقت، چگونگی اطلاع رسانی و همینطور بی اطلاعی رسانه های داخلی، موضوعی است که در یکی دو روز گذشته با انتقاد گسترده رسانه ها مواجه شده است. بازنده بزرگ ماجرا، اما رسانه های داخلی بودند. آنها به گفته دولتمردان و مسئولان سازمان هواپیمایی کشوری اتکا کرده و قویا از سناریوی نقص فنی سخن گفتند. در نهایت، با انتشار بیانیه ستاد مشترک نیروهای مسلح مشخص شد که روایت رسانه های غربی، معتبرتر بوده است. این حادثه بار دیگر نشان داد که چقدر چنته رسانه های داخلی در برابر رسانه های غربی، خالی است. متاسفانه سرمایه سیاسی و اجتماعی که با شهادت سردار سلیمانی در بطن جامعه ایران پدید آمد و به اتحادی کم نظیر و حضور یکپارچه مردم در مراسم تشییع انجامید، با این پنهان کاری رسانه ای به یکباره از دست رفت. در حقیقت، سقوط هواپیمای اوکراینی، سقوط اعتماد عمومی در جامعه ایران بود.

البته چگونگی اطلاع رسانی سقوط هواپیمای بویینگ 737 (ابتدا تکذیب و درنهایت پذیرفتن ماجرا) پروسه ای است که بارها در ارتباط با حوادث و اتفاقات گذشته هم شاهد بوده ایم. نکته در اینجاست که این نوع اطلاع رسانی موجب ضعف رسانه ای ایران شده و رسانه های داخلی را از درجه اعتبار و نفوذ بین المللی در موقعیت ضعف قرار داده است. شواهد نشان می دهد که برخی از دولتمردان، پیش از انتشار بیانیه ستاد مشترک نیروهای مسلح از پشت پرده ماجرا باخبر بوده اند. این رویه رفتاری اشتباه موجب سقوط بی اعتمادی عمومی می شود و هرچه بیشتر بر شکاف تاریخی دولت-ملت در ایران می افزاید.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com